عمل تعویض مفصل زانو یک عمل ارتوپدی متداول برای افرادی است که زانوی آنها آسیب دیده و این آسیب به حدی بوده که عملکرد حرکتی فرد را مختل و او را متحمل درد شدیدی کرده است. در این جراحی یک پروتز مصنوعی سازگار با بدن، جایگزین بخش‌های آسیب‌دیده‌ی زانو شده و به مرور عملکرد بهینه و بدون درد زانو بازیابی می‌شود. در صورت رعایت اصول مراقبتی پس از جراحی، پس از چند روز بیمار می‌تواند فعالیت‌های اولیه و روزانه خود را بی‌نیاز از همراه انجام دهد؛ اما حصول بهبودی کامل و بازیابی عملکرد کامل مستلزم انجام یک دوره ۳ الی ۴ ماهه فیزیوتراپی است. با پیگیری منظم این دوره، تقریباً یک سال پس از جراحی، عملکرد زانوی بیمار کاملاً نرمال گشته و فرد می‌تواند یک زندگی روتین عادی و کاملاً مستقل داشته باشد. عوارض تعویض مفصل زانو بسیار نادر است و در ۹۰% موارد پروتزهای جایگزین عمر مفید ۲۰ ساله دارند. لازم به ذکر است که باتوجه به درمانی بودن این جراحی، اغلب بیمه‌های کشور تمام یا بخش عمده‌ی هزینه‌های آن را پوشش می‌دهند.
جراحی تعویض مفصل زانو چیست؟
تعویض مفصل زانو که اغلب به نام آرتروپلاستی زانو نیز شناخته می‌شود، یک عمل جراحی جهت بهبود عملکرد و تسکین دردهای بسیار شدید در افرادی است که تمام یا بخشی از زانوی آنها آسیب دیده و تحلیل رفته است. زانو در تلاقی استخوان ران و استخوان ساق پا نقش مفصلی بسیار مهم داشته و توسط رباط‌های قدامی و جانبی نگه داشته می‌شود. چنانچه اجزاء زانو دچار آسیب شدید شود، عمل تعویض مفصل زانو، فرصت دوباره عملکرد حرکتی مناسب و بدون درد را برای افرادی که زانوی آنها آسیب شدید دیده فراهم می‌کند.
میتوان این‌طور گفت که در یک زانوی سالم، غضروف ارتجاعی بین استخوان ران (فمورال) و استخوان ساق پا (تیبیا/ درشت‌نی) در کنار کشکک زانو (پاتلا) با فاصله مناسب، دامنه‌ی حرکتی گسترده و نرمی را برای انسان فراهم می‌کند. آسیب جدی به هر یک از این اجزاء، موجب درد شدید در فرد گشته و حتی به مرور زمان امکان حرکت زانو را از او سلب می‌کند. در جراحی تعویض مفصل زانو، مفصل مصنوعی یا همان پروتز جایگزین قسمت آسیب‌دیده در مفصل زانو و یا کل آن می‌شود. خلاصه‌ای از ابعاد مختلف این جراحی در جدول زیر آورده شده که در ادامه مقاله نیز به جزئیات آنها پرداخته خواهد شد:
| ابعاد مختلف جراحی | توضیحات |
|---|---|
| نام جراحی |
– جراحی تعویض کامل مفصل زانو یا Total Knee Arthroplasty |
|
هدف |
– کاهش درد شدید زانو – بازیابی عملکرد مناسب پا و زانو – درمان آرتروز زانوی شدید و سایر بیماری مرتبط با آسیب مفصلی در زانو |
| کاندیدهای مناسب جراحی |
– بیمارانی با آرتروز شدید – بیمارانی با آرتریت روماتوئیدی – بیمارانی با آرتریت پس از سانحه |
|
تشخیص و آمادگی قبل از عمل |
– معاینات بالینی – تصویربرداری (ایکس‌ری و ام.آر.آی) – انجام فاز یک فیزیوتراپی زانو |
| روش جراحی |
– جراحی باز یا – جراحی با برش محدود (مناسب جراحی تعویض جزئی مفصل زانو) |
|
نوع بیهوشی |
– بیهوشی عمومی
یا – بیهوشی نخاعی و اپیدورال |
| نوع برش |
– برش بلند برای جراحی تعویض کامل مفصل زانو یا – برش کوچک برای تعویض جزئی مفصل زانو |
|
پروتز یا ایمپلنت مصنوعی |
– فلزی – پلاستیکی – سرامیکی – پلاستیکی – سرامیکی – سرامیکی – فلزی – فلزی |
| مدت جراحی | – ۱ الی ۲ ساعت |
| مدت دوره نقاهت |
– بستری در بیمارستان: ۳ الی ۴ روز – دوره نقاهت اولیه: ۴ تا ۶ هفته – بهبودی با بازیابی مناسب عملکرد: ۳ الی ۶ ماه – بهبودی و بازتوانی کامل: پس از ۱ سال |
|
مراقبت‌های بعد از عمل |
– مراقبت از موضع جراحی و زخم – کمپرس یخ – مصرف آنتی‌بیوتیک – بستن زانو با باندکشی – راه رفتن – فیزیوتراپی – تعذیه مناسب و نوشیدن آب کافی |
|
عوارض احتمالی |
– عفونت – خشکی زانو – آسیب رباط و شریان – ایجاد لخته خون – خونریزی |
| نرخ موفقیت عمل | – بالا |
| عمر مفید پروتز | – ۱۵ الی ۲۰ سال (بسته به نوع ایمپلنت و میزان فعالیت و شرایط بیمار) |
| هزینه | – متغیر (متناسب با عوامل مختلف) |
| درمان‌های جایگزین |
– داروهای ضدالتهاب – فیزیوتراپی اصلاحی – پی‌آر‌پی زانو – جراحی آرتروسکوپی – جراحی استئوتومی – فیوژن زانو |
انواع عمل تعویض مفصل زانو
بسته به آنکه تمام و یا بخشی از مفصل زانو آسیب دیده باشد، پروتز در تمام زانو و یا صرفاً بخش آسیب‌دیده جایگزین می‌شود. باید بدانید که علی‌رغم متداول بودن این عمل به ویژه در سالمندان، پروسه جراحی و گذراندن دوره نقاهت و توانبخشی آن دقت بسیاری نیاز دارد؛ از این‌رو حائز اهمیت است که پزشک متخصص با بررسی دقیق، مناسب‌ترین نوع جراحی تعویض مفصل زانو را متناسب با کیس پزشکی شما در نظر بگیرد. انواع عمل تعویض مفصل زانو عبارتند از:
- جراحی تعویض کامل مفصل زانو (Total Knee Arthroplasty/ TKA): این نوع متداول‌ترین شیوه از جراحی تعویض مفصل زانو است که به آن Total Knee Replacement نیز می‌گویند؛ در چنین بیماری، آسیب زانو به حدی گسترده و شدید بوده که یک مفصل مصنوعی کامل جایگزین بخش فمورال، تیبیال و اسپیسر بین آن می‌شود.
- جراحی تعویض جزئی از مفصل زانو (Partial Knee Replacement): در این نوع از عمل تعویض مفصل زانو، آسیب معطوف به بخش داخلی غضروف مفصلی (Medial) و یا فقط بخش جانبی این غضروف (Lateral) است. به همین جهت، پروتز مصنوعی بخش فمورال فقط در یکی از این دو قسمت جایگزین شده و اسپیسر و بخش تیبال هم برای همان سمت تعبیه می‌شود.
- جراحی تعویض پاتلوفمورال زانو (Patellofemoral Replacement): عمل تعویض پاتلوفمورال مناسب افرادی است که آسیب زانو صرفاً در بخش پاتلوفمورال غضروف زانو و کشکک زانو تشخیص داده شده است. این نوع از جراحی، همچنین برای افرادی که خشکی زانو و یا روماتیسم مفصلی دارند به کار می‌رود. البته باید بدانید که در مجموع احتمال اینکه این دسته از بیماران در آینده به جراحی تعویض کامل مفصل نیاز داشته باشند هم بالاست.
انواع پروتز زانو
منظور از پروتز زانو، مفصل مصنوعی از جنس متریال‌های زیست‌سازگار با بدن انسان است که جایگزین بخش آسیب‌دیده زانو بیمار شده تا متناسب با مکانیزم خود، عملکرد مناسب زانو را مجدد به فرد بازگرداند. در برخی موارد به این پروتزها، ایمپلنت زانو نیز اطلاق می‌شود. پروتزهای زانو از لحاظ جنس و متریال و نیز مکانیزیم حرکت و عملکرد قابل بررسی هستند:
- جنس و متریال پروتز زانو
- فلزی – پلاستیکی: در این نوع پروتز، بخش فمورال و بخش تیبیال از جنس فلز سازگار با بدن و اسپیسر از جنس پلاستیک با چگالی بالا یعنی پلی‌اتیلن در نظر گرفته می‌شود. متداول‌ترین فلزها برای مفصل مصنوعی زانو، کروم ـ کبالت و تیتانیوم هستند که هزینه تیتانیوم بیشتر بوده، اما سازگاری و ماندگاری بیشتری نیز دارد.
- سرامیکی – پلاستیکی: در این گروه از پروتزها، بخش فمورال از سرامیک و یا در برخی موارد فلز با روکش سرامیک ساخته می‌شود. متریال‌های آلومینا (اکسید آلومینیوم) و زیرکنیوم بدین منظور به کار رفته که کارایی زیرکنیوم به مراتب بیشتر است. این گروه از پروتزها، از پروتزهای فلزی گران‌تر هستند؛ اما برای افرادی که به لحاظ سابقه پزشکی به فلزات حساسیت دارند، باید از پروتزهای سرامیکی استفاده شود. اسپیسر در این گروه نیز از همان جنس پلاستیک پلی‌اتیلن خواهد بود.
- سرامیکی – سرامیکی: در این گروه از پروتز زانو، هم بخش فمورال و هم تیبیال و هم اسپیسر از سرامیک ساخته می‌شود؛ اگرچه سرامیک کمترین احتمال ناسازگاری با بدن را دارد، اما به علت صدای جیرجیری که حین حرکت ایجاد می‌کنند، چندان مورد استقبال در حوزه پزشکی نیستند؛ ضمن آنکه احتمال خرد شدن آنها تحت فشار شدید وجود دارد!
- فلزی – فلزی: ایمپلنت زانوی تمام فلزی به دلیل احتمال واکنش بدن بیمار با فلز و نیز نشت فلز به داخل خون به سبب تجزیه شیمیایی امروزی دیگر کاربرد چندانی ندارد. البته به دلیل عمر بالا و توانایی تحمل فشار شدید، ممکن است برای افراد جوان با فعالیت بدنی بالا تجویز شود؛ مشروط برآنکه سابقه پزشکی آنها تناقضی با امکان استفاده از فلزات در بدن نداشته باشد.
- در همه این متریال‌ها، جهت اتصالات و ماندن پروتز زانو در محل خود عمدتاً از سیمان استخوان به نام PMMA یعنی Polymethyl methacrylate استفاده می‌شود. در برخی موارد زیر امکان استفاده از اتصالات غیرسیمانی با روکش فلزی وجود دارد.
- پروتزهای زانو به طور متوسط بین ۱۵ الی ۲۰ سال عمر مفید دارند.
- مکانیزم حرکت و عملکرد پروتز زانو
- پروتز زانو با تیبیا ثابت (Fixed-Bearing TKA): در این ایمپلنت، اسپیسر کاملاً سفت و ثابت به بخش تیبیال و آن نیز به استخوان ساق پا (درشت‌نی) متصل گشته و زانو فرد دامنه‌ی حرکتی کمتری (در حد خم و راست شدن) خواهد داشت. این نوع مکانیزم پروتز زانو، عمدتاً مناسب سالمندان و افرادی است که فعالیت کمتری داشته باشند.
- پروتز زانو متحرک (Mobile_Bearing TKA): در پروتز زانو متحرک، اسپیسر پلی‌اتیلنی می‌تواند در محدوده‌ای مشخص روی بخش تیبیال بچرخد. به این ترتیب، علاوه بر امکان خم و راست شدن زانو، امکان حرکت زانو به سمت داخل و خارج پا را نیز به صورت محدود برای بیمار فراهم آورده می‌شود. ایمپلنت‌های متحرک می‌توانند نزدیک‌ترین دامنه‌ی حرکتی را به شرایط یک زانو سالم و طبیعی داشته باشند.
تعویض مفصل زانو برای چه کسانی است؟
به طور کلی، تعویض مفصل زانو زمانی تجویز می‌شود که آسیب غضروف زانو شدید بوده تا جایی که عملکرد حرکتی نیز از فرد سلب شده باشد. در این حالت، بیمار دچار درد شدیدی است که از سایر درمان‌ها همچون دارو، فیزیوتراپی، ورزش و موارد مشابه نتیجه نگرفته و برای داشتن یک زندگی نرمال بدون درد و امکان حرکت منعطف زانو نیازمند تعویض مفصل زانو میباشد. به طور دقیق‌تر، تعویض مفصل زانو برای کیس‌های پزشکی زیر مناسب دانسته می‌شود:
- آرتروز زانو شدید توأم با مختل شدن عملکرد فرد
- روماتیسم مفصلی شدید (آرتریت روماتوئید)
- شکستگی گسترده در استخوان و مفصل زانو بر اثر تصادفات یا ضربه شدید (آرتریت پس از سانحه یا تروما)
- سائیدگی شدید زانو بر اثر بدجوش خوردن شکستگی‌های پیشین زانو
- ناهنجاری‌های مفصلی و انحرافات زانو
- اختلال در جریان خون‌رسانی (با سندروم‌های در ناحیه پا و زانو)
- ابتلا به نقرس
پیش از تصمیم‌گیری برای عمل تعویض مفصل زانو چه نکاتی را در نظر بگیریم؟
حتی در مواردی که تشخیص پزشک یکی از موارد نیازمندِ تعویض مفصل زانو باشد، متخصص ارتوپد جهت تجویز عمل تعویض مفصل زانو به عنوان آخرین درمان مؤثر، شرایط بیمار را بررسی کرده و تصمیم به این جراحی در مشورت کامل پزشک، بیمار و همراه بیمار باید صورت پذیرد. موارد زیر را پیش از تصمیم‌گیری برای انجام جراحی تعویض مفصل در نظر بگیرید:
| تعویض مفصل زانو انتخاب مناسبی نیست؛ اگر… | تعویض مفصل زانو انتخاب مناسبی است؛ اگر … | |
|---|---|---|
| آسیب زانوی فرد هنوز شدید نشده و قابل کنترل است. | ۱ |
آسیب زانو بیمار بسیار شدید است. |
|
بیمار نمی‌تواند اغلب فعالیت‌های بدنی خود را بدون درد انجام دهد. |
۲ |
بیمار هنوز هم می‌تواند اکثر فعالیت‌های بدنی خود را بدون درد انجام دهد. |
| امکان حرکت نرم زانوی بیمار مختل شده است. | ۳ |
بیمار هنوز می‌تواند زانوی خود را راحت حرکت دهد. |
|
بیمار درمان‌های غیرتهاجمی همچون کاهش وزن، داروهای ضدالتهابی، فیزیوتراپی را طی کرده و نتیجه نگرفته است. |
۴ | بیمار هنوز درمان‌های غیرتهاجمی همچون کاهش وزن، داروهای ضدالتهابی، فیزیوتراپی و ورزش را امتحان نکرده و مایل است ابتدا تمام آنها را طی کند. |
| کیفیت زندگی بیمار مختل شده و رسیدن به استقلال مجدد در کارها برای بیمار و اطرافیانش مهم است. | ۵ |
بیمار در کارهایش کماکان استقلال داشته و کیفیت زندگی او حفظ شده است. |
|
بیمار مشکلات سلامتی دیگری ندارد که جراحی را به خطر اندازد. |
۶ | بیمار مشکلات سلامتی دیگری دارد که ممکن است جراحی را با خطر روبه‌رو کند. |
| بیمار برای تأمین هزینه پروتز و جراحی مشکلی نداشته و یا بیمه درمانی مناسب دارد (اغلب بیمه‌های کشور هزینه این جراحی را پوشش می‌دهند). | ۷ |
بیمار بیمه درمانی نداشته و تأمین هزینه پروتز و جراحی برای او یک چالش است. |
|
بیمار می‌تواند دوران نقاهت خود را کامل طی کرده و مراقبت‌های بعد از جراحی از زانو را کامل انجام دهد. |
۸ | بیمار به هر دلیلی، نمی‌تواند دوران نقاهت خود را کامل طی کرده و مراقبت‌های بعد از جراحی از زانو را کامل انجام دهد. |
| بیمار در پیگیری برنامه چند ماهه توانبخشی و فیزیوتراپی خود دقیق و باپشتکار است. | ۹ |
بیمار بعد از جراحی نمی‌تواند چند ماه توانبخشی و فیزیوتراپی انجام دهد. |
|
بیمار جهت مراقبت‌های پس از عمل زانو، همراهی دارد که حداقل یک هفته در منزل مراقب او باشد. |
۱۰ |
بیمار جهت مراقبت‌های پس از عمل زانو، همراهی ندارد که در منزل مراقب او باشد. |
|
متخصص ارتوپد بیمار حاذق بوده و توانایی لازم را دارد. |
۱۱ | بیمار پزشک ارتوپد را برای جراحی زانو نمی‌شناسد! |
| پیش از انجام عمل، عوارض احتمالی جراحی تعویض مفصل زانو و نیز امکان نیاز به جراحی مجدد زانو در آینده‌ی درازمدت باید در نظر گرفته شود. | توجه |
اگر فردی بیش از اندازه بیم عوارض محتمل پس از عمل را داشته و نمی‌تواند هیچ ریسکی را بپذیرید، انجام عمل جراحی برای او توصیه نمی‌شود. |
آمادگی‌های قبل از جراحی
قبل از جراحی لازم است یکسری اقدامات پزشکی صورت بگیرد؛ علاوه بر آن، بیمار و همراه او لازم است نکاتی را مد نظر قرار داده و تمهیداتی را مهیا نمایند و با رعایت برخی اصول آمادگی کامل برای عمل تعویض مفصل پیدا کرده تا بتوانند دوران نقاهت بعد از جراحی را نیز با چالش کمتری سپری کنند. مهم‌ترین آمادگی‌های قبل از جراحی تعویض مفصل به شرح زیر است:
اقدامات پزشکی
- متخصص ارتوپد از چند هفته پیش از جراحی به معاینه زانو بیمار پرداخته تا پروسه جراحی متناسب با شرایط بدنی وی برنامه‌ریزی شود.
- انجام تصویربرداری‌های لازم جهت تشخیص دقیق شرایط بیمار؛ این موارد از جمله ایکس‌ری و MRI ممکن است گاهاً چند روز مانده به عمل نیز نیاز به تکرار نیز داشته باشند.
- انجام آزمایشات پزشکی خون و ادرار جهت تشخیص اختلالاتی چون کم‌خونی یا عفونت
- بررسی سابقه پزشکی بیمار و داروهایی که مصرف می‌کند.
- چنانچه بیمار ناراحتی قلبی‌عروقی داشته باشد، پزشک متخصص قلب نیز باید او را معاینه کند.
- امکان نیاز به عکس‌برداری از ریه جهت تعیین نوع بیهوشی
- معاینات دندانپزشکی و ترمیم دندان‌های آسیب‌دیده و درمان عفونت دهان و دندان پیش از هرگونه جراحی ضرورت دارد؛ چراکه احتمال نشر عفونت در بدن پس از جراحی را کاهش می‌دهد.
مواردی که باید توسط بیمار داوطلب جراحی زانو رعایت شود
- مطرح کردن تمام سوألات خود در جلسه مشاوره پیش از جراحی
- اعلام هرگونه آلرژی و یا حساسیت دارویی و موارد مشابه به پزشک
- قطع مصرف داروهایی که جراح با بررسی سوابق پزشکی توصیه کرده است؛ مصرف اغلب داروهای ضد انعقاد مثل آسپیرین و برخی تسکین‌دهنده‌های درد همچون ایبوپروفن باید از دو هفته قبل از عمل قطع شود.
- کاهش وزن در صورت توصیه پزشک ارتوپد
- عدم مصرف دخانیات و الکل از مدت مشخصی پیش از جراحی
- انجام برخی حرکات ورزشی سبک از ۲ تا ۳ هفته قبل از عمل در صورت صلاحدید متخصص ارتوپد. این حرکات عمدتاً مشابه تمرین‌های حالت خوابیده و نشسته فاز یک فیزیوتراپی زانو و برای تقویت عضلات پا در ساپورت زانو است. چنانچه بیمار بتواند این حرکات تقویتی قبل از جراحی را طبق دستور متخصص فیزیوتراپ خود انجام دهد، بهبودی زانوی او و بازگشت عملکرد بهینه آن پس از جراحی تسریع خواهد شد.
- روزی یکبار دوش گرفتن از چند روز قبل از جراحی و شستشو زانو با شامپو بدن حاوی کلرهگزیدین
- شیو موهای زائد موضع زانو
مواردی که باید توسط همراه و خانواده بیمار در نظر گرفته شود
- مطرح کردن تمام سوألات خود در جلسه مشاوره پیش از جراحی
- تعبیه میله‌های ایمن در کنار راه‌پله‌ها
- نصب دستگیره و میله محافظ در فضای حمام و قرار دادن یک صندلی استوار در آن برای مواقع حمام کردن بیمار
- تهیه توالت فرنگی با ارتفاع مناسب (برای بیماران ارتوپدی، توالت فرنگی‌های ویژه‌ای با امکان تنظیم ارتفاع در مراکز تجهیزات پزشکی و برخی داروخانه‌ها موجود است)
- تهیه عصا و واکر مناسب به تجویز متخصص ارتوپد
- خریداری یک صندلی با نشیمن و پشتی سفت و یک زیرپایی برای ابتدای دوران نقاهت بیمار
- جمع کردن تمام قالیچه‌ها و کفپوش‌های متحرکی که امکان سر خوردن و جابه‌جایی دارد
- آشنایی با حرکات توانبخشی که بیمار باید بعد از عمل جراحی در منزل به طور آهسته اما روتین انجام دهد
- جابه‌جایی چیدمان مبلمان و اثاثیه منزل به نحوی که بیمار بتواند به آسانی با واکر و عصا راه برود
- در نظر گرفتن تمهیدات گذراندن مناسب وقت برای بیمار در یک زون (همچون تلویزیون و ریموت آن، تلفن، کتاب، مجله و جدول و …) با توجه به طولانی بودن دوران نقاهت ضمن احتمال کلافگی بیمار در این دوران
- قرار دادن وسایل روتین در ارتفاع پایین به نحوی که بیمار مجبور به بلند کردن دست خود نباشد؛ اغلب بیماران تمایل دارند پس از گذراندن دوران اولیه نقاهت و کاهش درد، بتوانند برخی از فعالیت‌های روزمره را خودشان انجام دهند. این کار سبب راحتی این امر و آسودگی خاطر بیمار خواهد شد.
- در نظر گرفتن شرایط ترخیص بیمار و انتقال او به منزل پس از جراحی
جراحی تعویض مفصل زانو چگونه انجام می‌شود؟
اگرچه جراحی مفصل زانو چالش‌ها و ملاحظات خود را ندارد، اما بسیار متداول بوده و اغلب نیازی به بستری بیمار از روز قبل نداشته و بستری بعد از جراحی نیز اغلب در حد یک روز تا چهار روز است. پس از تمام معاینات و تعیین نوع جراحی زانو توسط متخصص ارتوپد، پزشک بیهوشی نیز متناسب با شرایط بیمار از نوع مناسب بیهوشی/ بی‌حسی را برای فرد در نظر می‌گیرد. با پر کردن فرم رضایت جراحی توسط بیمار در روز مشاوره پیش از عمل یا روز جراحی، تیم پزشکی نیز براساس پروتکل اقدام می‌کنند.
این جراحی عموماً یک الی دو ساعت زمان برده و پروسه عمل مطابق با تصویر زیر انجام می‌شود؛ لازم به ذکر است که اینفوگرافیک زیر مرتبط با جراحی تعویض کامل مفصل زانو بوده و در انواع دیگر آن، سطح برش کمتر و جایگذاری پروتز صرفاً در بخش آسیب‌دیده خواهد بود.
- انجام یکی از انواع بیهوشی اعم از بیهوشی عمومی، بی‌حسی اسپیرال (نخاعی)، بی‌حسی اپیدورال و یا بی‌حسی موضعی + زیر نظر گرفتن علائم حیاتی بیمار (برای تعویض مفصل زانو، اغلب از ترکیب بی‌حسی اسپیرال یا اپیدورال با بی‌حسی موضعی استفاده می‌شود)
- ایجاد یک شکاف به‌نحوی که مفصل زانو دیده شود.
- برداشتن مینیسک و رباط صلیبی قدامی
- تراشیدن بخش استخوانی فمورال و بخش زیرین کشکک زانو برای ایجاد بستر مناسب جهت جایگزینی پروتز
- جایگزینی اجزاء فمورال، تیبیال و اسپیسر بین آن
- قرار دادن بخش پروتزی کشکک زانو و اتصال تمام اجزاء ایمپلنت زانو
- بخیه لایه‌های عضلات و پوست + پانسمان زانو
توجه:
موارد منع جراحی با بیهوشی عمومی یا کامل
به طور کلی، نوع بیهوشی و یا بی‌حسی در هر عملی باید متناسب با شرایط بیمار و طی مشورت متخصص جراحی فرد و پزشک بیهوشی صورت پذیرد. برخی از مواردی که جراحی با بیهوشی عمومی را منع می‌کند عبارتد از:
- افرادی که به داروهای بیهوشی عمومی در دوز بالا حساسیت داشته و دچار حالت تهوع شدید پس از عمل و سایر سندروم‌ها می‌شوند.
- افرادی که احتمال عفونت در آنها بالا باشد.
- بیمارانی که احتمال خونریزی و از دست دادن خون به واسطه بیهوشی عمومی و پروسه جراحی در آنها زیاد است.
- افرادی که به دلیل شرایط سنی و دیگر موارد، احتمال طولانی شدن به‌هوش آمدن آنها پس از جراحی بالا باشد.
مراقبت‌های بعد از جراحی
جراحی‌های ارتوپدی از جمله تعویض مفصل زانو نیازمند توجه دقیق به مراقبت‌های بعد از عمل و پیگیری برنامه توانبخشی جهت رسیدن به بهترین نتیجه و بازیابی کامل عملکرد پس از دوران نقاهت است. در اغلب موارد، بیمار پس از ریکاوری عمل زانو به بخش منتقل شده و یک الی چهار شب بسته به شرایط در بیمارستان تحت نظارت پزشکی خواهد بود؛ البته در برخی موارد نیز ممکن است بیمار تنها چند ساعت پس از ریکاوری تقریباً ۲ ساعته ترخیص شود. طی مدتی که بیمار در بیمارستان بستری است، ضمن سایر معاینات پزشکی، یک فیزیوتراپ نیز در تیم پزشکی به بیمار برای مجموع مراقبت‌های پزشکی مشورت می‌دهد. این مراقبت‌ها هم در بیمارستان با نظارت تیم پزشکی/ پرستاری و هم در منزل طبق آموزش‌های اولیه باید انجام شود:
- مراقبت از بخیه‌ها و محل برش جراحی: بخیه‌های عضلات پس از مدتی جذب شده و بخیه‌های پوست بعد از چند هفته کشیده می‌شود. طی این مدت محل جراحی نباید در معرض مستقیم آب قرار بگیرد؛ طی چند روز اول موضع بخیه پانسمان داشته و در بسته به شرایط چند ساعت یکبار باید تعویض شود. البته فراموش نشود که محل جراحی باید تمیز و خشک طبق آموزش تیم پزشکی نگه داشته شود.
- مصرف آنتی‌بیوتیک مطابق تجویز پزشک: جهت جلوگیری از عفونت احتمالی در هفته اول و گاهاً دوم پس از جراحی
- حرکت کنترل‌شده و آهسته پا: اگرچه در ساعات ابتدایی ممکن است زانو را با تجهیزات مخصوص تثبیت کرده تا حرکتی نداشته باشد، اما به مرور و طبق نظر متخصص ارتوپد و فیزیوتراپ باید پا را به صورت کنترل‌شده و مکرر حرکت داد بدون آنکه فشار زیادی بر زانو اعمال شود.
- کنترل دمای بدن: در دو هفته اول پس از جراحی، باید دمای بدن بیمار به صورت مرتب چک شود. بالا بودن دمای بدن (به ویژه داشتن تب بیش از نیم درجه) می‌تواند نشان از عفونت داشته و لازم است مراتب به متخصص ارتوپد گزارش و در صورت لزوم معاینات تکمیلی انجام و آنتی‌بیوتیک دیگری مصرف شود.
- تمرینات ورزشی اصولی: فیزیوتراپ حرکات ورزشی مناسب شامل برخی نرمش‌ها و حرکات کششی را به بیمار آموزش داده و بیمار باید به طور منظم آنها را در منزل انجام دهد.
- مصرف داروهای رقیق‌کننده خون با تجویز پزشک: جهت جلوگیری از احتمال تشکیل لخته خون در ناحیه جراحی
- مصرف مسکن با دوز تجویزی پزشک: روزهای پس از جراحی برای بیمار با درد همراه بوده و جهت مدیریت درد فرد می‌تواند مسکن مناسب با دوز مشخصی که پزشک تجویز کرده مصرف کند.
- بستن زانو با باندکشی: در صورت لزوم و بسته به شرایط، بیمار باید زانوی خود را با پوشش باندکشی و یا آتل مخصوص بسته نگه دارد.
- راه رفتن‌های کوتاه ولی مکرر: بسته به شرایط بیمار، از همان روز جراحی و گاهاً تا تقریباً ۲ روز پس از جراحی، بیمار باید سعی کند با تجهیزات کمکی همچون عصا و واکر و با همراهی فردی دیگر در فواصل کوتاه راه رفتن را شروع کند و چندین بار در روز این کار را تکرار کند. این فاصله‌ها به مرور و طبق نظر پزشک بیشتر و بیشتر خواهد شد.
- عدم نشستن و ایستادن‌های طولانی: بیمار باید روی صندلی با نشیمن و پشتی سفت نشسته و پای خود را روی یک زیرپایی استوار قرار دهد؛ آن هم در بازه‌های زمانی کوتاه و کنترل‌شده. ایستادن‌های طولانی نیز اصلاً برای بیماران در بازه‌ی اولیه دوران نقاهت مناسب نیست.
- انجام فعالیت‌های معمول روزانه به صورت کنترل‌شده و با استفاده از تجهیزات کمکی: شامل رعایت ایمنی در سرویس بهداشتی و حمام و سایر موارد مشابه
- عدم بالا رفتن از پله: تا هفته‌ها پس از جراحی نباید از پله بالا و پایین رفت و پس از آن نیز تا چند ماه این کار به ندرت و آهسته باید انجام شود.
- انجام معاینات پس از جراحی توسط جراح ارتوپد در فواصل مشخص‌شده تیم پزشکی
- پیگیری منظم برنامه فیزیوتراپی و توانبخشی
- قراردادن یک بالشت زیر مچ پا طی ده روز اول که پا تورم بیشتری دارد؛ با این کار پا از سطح قلب بالاتر قرار گرفته و ورم کمتر می‌شود. در ده روز اول نباید بالشت را زیر زانو قرار داد!
- کمپرس یخ؛ طی روزهای ابتدایی پس از عمل که تورم زانو بیشتر است، بیمار می‌تواند تا ۳ بار در روز و هر دفعه به مدت ۲۰ دقیقه کمپرس یخ روی زانو خود قرار دهد.
- تغذیه سالم: نه تنها در دوران نقاهت بلکه پس از آن نیز بیمار باید تعذیه سالم داشته و وزن خود را نیز کنترل کند.
- نوشیدن مقدار کافی آب؛ بیمار باید در روز حداقل بین ۶ الی ۸ لیوان آب بنوشد.
از لحظه‌ای که جراحی زانو تمام شده و بیمار وارد ریکاوری می‌شود تا اتمام پروسه توانبخشی را میتوان به صورت نرمال بین ۴ الی ۶ ماه به عنوان بخش اصلی دوران نقاهت در نظر گرفت. در صورت پیگیری اصول مراقبت‌های پس از عمل و نیز انجام برنامه فیزیوتراپی، به مرور عملکرد طبیعی زانو بازگردانده شده و بیمار می‌تواند به زندگی عادی خود باز گردد. البته همواره باید نکاتی را جهت زندگی با مفصل مصنوعی زانو در نظر گرفت.
در دوران نقاهت، بیمار ممکن است در زانو خود درد و حتی تورم داشته که باید با نظارت پزشکی آن را کنترل نماید تا به‌مرور بهبودی کامل حاصل شود. همچین شنیدن گه‌گاهی صدای تِق (click) از زانو و بی‌حسی موقت در خارج زانو دور از انتظار نیست. اما در صورتیکه هر کدام از این موارد طولانی شده و یا خارج از تحمل گردد باید با متخصص ارتوپد در میان گذاشته شود.
فیزیوتراپی و توانبخشی
دوران توانبخشی جراحی مفصل زانو از همان ساعات اولیه پس از جراحی با حرکت کنترل‌شده پا و فعالیت‌های کششی محدود آغاز می‌شود و تا حداقل ۳ الی ۴ ماه پس از جراحی ادامه می‌یابد. جهت تسریع این دوران و ارتقاء سطح بهبودی بیمار، برنامه فیزیوتراپی به تشخیص متخصص مربوطه باید به طور مرتب طی ۳ ماهه اول پس از جراحی در کلینیک تخصصی زیر نظر پزشک انجام شود و برخی از حرکات تکمیلی در منزل نیز دنبال شود. این برنامه ممکن است تا ۶ ماه نیز نیاز به تکرار داشته باشد.
توجه:
در ۳ ماه ابتدایی پس از جراحی تعویض مفصل زانو،
- راه رفتن در فواصل کوتاه، یکی از اولین و ضروری‌ترین حرکات توانبخشی در تعویض مفصل زانو است.
- بیمار باید مادامی که پزشک تشخیص دهد به کمک عصا و واکر راه برود.
- فیزیوتراپی زانو در کیس‌های تعویض مفصل، اغلب در دو فاز یک (تمرین‌های مقدماتی) و فاز دو (تمرین‌های پیشرفته) طرح‌ریزی و انجام می‌شود. برای بهبودی کامل بیمار و بازیابی عملکرد زانو به نحو کامل، انجام هر دو فاز فیزیوتراپی بعد از جراحی در ۳ ماهه نخست بسیار حائز اهمیت و ضروری است.
- در هنگام انجام حرکات فیزیوتراپی و تمرینات توانبخشی، بیمار نباید درد غیرعادی داشته و به عبارتی این درد باید در کمترین سطح ممکن و کاملاً قابل تحمل باشد. در غیر اینصورت، باید به متخصص ارتوپد و فیزیوتراپ اطلاع داده و معاینات یا اصلاحات مربوطه انجام شود.
- در صورت لزوم، ممکن است پزشک متخصص به بیمار توصیه کند ۳۰ الی ۴۵ دقیقه قبل از جلسات فیزیوتراپی مسکنی با دور تجویزی مصرف نماید.
فاز یک فیزیوتراپی زانو (تمرین‌های مقدماتی)
تمرین‌های فاز یک فیزیوتراپی زانو، از همان ساعات ابتدایی بعد از جراحی زانو باید توسط بیمار به صورت مرتب انجام شود و تا زمانی که متخصص ارتوپد و فیزیوتراپیست شروع تمرین‌های پیشرفته فاز دو را تأیید نماید (عمدتاً تا یک هفته) باید ادامه یابد. این حرکات جهت ایجاد آمادگی اولیه بازیابی حرکتی زانو پس از جراحی بوده و اغلب به تقویت عضلات پا در ساپورت زانو می‌پردازد. لازم به ذکر است که بهتر است حرکات تجویزشده هر یک ساعت یکبار تکرار شده، حتی اگر بیمار نتواند تعداد ست‌ها را کامل کرده و مدت زمان انجام هر حرکت کوتاه‌تر در نظر گرفته شود.
طی این مدت، راه رفتن در فواصل کوتاه اما چندین بار در روز یکی از پایه‌ای‌ترین و مهم‌ترین حرکاتی است که بیمار باید انجام دهد. سایر حرکات فیزیوتراپی باید مطابق با دستور پزشک دنبال شده و بیمار نباید هیچ تمرینی را بدون مشورت انجام دهد. با این حال، برخی از حرکاتی که به اغلب در این فاز در نظر گرفته شده و باید برای هر دو پا انجام شود به شرح زیر است:
تمرین‌هایی که باید به صورت خوابیده انجام شود
خم کردن و کشیدن مچ پا به خارج
- به پشت دراز بکشید.
- برای هر پا به صورت جداگانه، انگشتان را به سمت جلو کشیده و ۵ ثانیه مکث کنید.
- برای هر پا حداقل ۱۰ بار تکرار شود.
منقبض کردن عضله سُرینی (باسن)
- به پشت دراز بکشید.
- عضلات باسن خود منقبض و ۵ ثانیه مکث کنید.
- حداقل ۱۰ بار تکرار شود.
نزدیک‌کردن پاشنه به باسن با زانو خم
- به پشت دراز بکشید و فقط یک پای خود را از زانو خم کنید.
- پاشنه پای خم‌شده را به سمت باسن حرکت داده و ۳ تا ۵ ثانیه مکث کنید.
- برای هر پا حداقل ۵ بار به صورت جداگانه تکرار شود.
کشیدن پا به خارج به‌طور محدود
- به پشت دراز کشید و پاهای خود را صاف کنار هم قرار دهید.
- به طور جداگانه هر پا را به اندازه عرض شانه به سمت بیرون بکشید و مجدد به خط مرکزی فرضی برگردانید.
- حداقل ۱۰ بار این حرکت را برای هر پا تکرار کنید.
بلند کردن پا به سمت بالا
- یک حوله رول‌شده زیر زانوی خود قرار داده و پای دیگر را صاف نگه دارید.
- پای خود را از روی حوله به آرامی بلند و ۳ الی ۵ ثانیه مکث کنید.
- برای هر پا حداقل ۵ بار تکرار شود.
منقبض کردن عضله شکم
- به پشت دراز کشیده و هر دو پای خود را خم کنید.
- عضله شکم را به سمت داخل کشیده و منقبض نمایید.
- ۳ الی ۵ ثانیه مکث کنید و دم و بازدم نرمال خود را حفظ کنید.
- حداقل ۵ بار تکرار شود.
تمرین‌هایی که باید به صورت نشسته (روی صندلی محکم و سفتِ دسته‌دار) انجام شود
کشیدن پا به سمت بالا با زانو صاف
- روی صندلی مناسب نشسته و کمر خود را صاف نگه دارید.
- هر پا را به صورت جداگانه و صاف از زمین بلند کرده تا جاییکه فشاری به زانو وارد نشود.
- ۳ الی ۵ ثانیه مکث کنید و پا خود را به زمین برگردانده و کف پا خود را کاملاً روی زمین قرار دهید.
- برای هر پا حداقل ۵ بار تکرار شود.
نزدیک کردن پاشنه پا به صندلی
- روی صندلی مناسب نشسته و کف هر دو پای خود را روی زمین قرار دهید.
- پاشنه هر پا را به صورت جداگانه به سمت صندلی بکشید.
- ۳ تا ۵ ثانیه مکث کنید وقتی که پاشنه پا به صندلی نزدیک شد.
- برای هر پا حداقل ۵ بار تکرار شود.
بلند شدن از روی صندلی با پوش‌آپ
- روی صندلی مناسب نشسته و کف هر دو پای خود را روی زمین قرار دهید.
- دستان خود را روی دسته صندلی قرار داده و در حد چند سانتی‌متر از نشیمن صندلی با فشار دست‌ها به حالت پوش‌آپ بلند شوید.
- ۳ تا ۵ ثانیه مکث نمایید.
- حداقل ۵ بار تکرار کنید.
تمرین‌هایی که باید به صورت ایستاده انجام شود
کشیدن پای صاف به سمت خارج
- دستان خود را به عنوان تکیه‌گاه روی کانتر یا میز قرار دهید.
- پاها را صاف در کنار هم قرار دهید.
- هر پا را به صورت جداگانه در امتداد شانه به سمت خارج بکشید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار شود.
کشیدن پای صاف به سمت عقب
- دستان خود را به عنوان تکیه‌گاه روی کانتر یا میز قرار دهید.
- پاها را صاف در کنار هم قرار دهید.
- پشت خود را صاف نگه دارید.
- هر پا را به صورت جداگانه به سمت عقب بکشید.
- برای هر پا حداقل ۵ بار تکرار شود.
بالا بردن پا با زانوی خم به سمت شکم
- دستان خود را به عنوان تکیه‌گاه روی کانتر یا میز قرار دهید.
- پاها را صاف در کنار هم قرار دهید.
- پشت خود را صاف نگه دارید.
- مثل بالا رفتن از پله، هر پای خود را به صورت آهسته بلند کنید.
- ۳ تا ۵ ثانیه در موضع بالا مکث کنید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار شود.
خم کردن پا به سمت عقب
- دستان خود را به عنوان تکیه‌گاه روی کانتر یا میز قرار دهید.
- پاها را صاف در کنار هم قرار دهید و پشت خود را صاف نگه دارید.
- یک پا را از زانو به سمت عقب خم و ۳ تا ۵ ثانیه مکث کنید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار شود.
خم کردن زانو و پایین آوردن باسن
- دستان خود را به عنوان تکیه‌گاه روی کانتر یا میز قرار دهید.
- پاهای خود را به اندازه عرض شانه باز و از زانو کمی خم کنید.
- وزن بدن خود را روی پاشنه پا نگه دارید.
- توجه کنید که خم شدن زانو باید در حدی باشد که بتوانید انگشتان پای خود را ببینید و سر زانو در امتداد انگشتان پا باشد.
- ۳ الی ۵ ثانیه در حالت خم مکث کنید.
- حداقل ۵ بار تکرار شود.
فاز دو فیزیوتراپی زانو (تمرین‌های پیشرفته)
پس از آنکه پزشک اجازه شروع تمرین‌های فاز دو فیزیوتراپی را متناسب با شرایط بیمار داد، یک برنامه منسجم فیزیوتراپی اغلب به صورت ۳ روز در هفته باید حداقل به مدت ۴ الی ۶ هفته توسط بیمار پیگیری شود. البته در طی این مدت، تمرین‌های فاز یک نیز باید مطابق ست‌های پیشنهادی فیزیوتراپیست در منزل انجام شود. بعد از بازه حداقلی فیزیوتراپی، پزشک ممکن است تمدید جلسات را تجویز کرده و یا ادامه فیزیوتراپی را به عنوان یک تمرین روتین برای بهبود عملکرد بیمار توصیه نماید.
انجام روتین فیزیوتراپی پس از جراحی، علاوه بر آنکه قدرت را به عضلات پا و عملکرد نرمال را به زانو برمی‌گرداند، راهکاری مؤثر جهت جلوگیری از احتمال تشکیل لخته خون پس از جراحی است.
بسته به شرایط بیمار و تشخیص پزشک این حرکات و مدت زمان انجام آن برای هر فرد متفاوت است؛ اما به طور کلی هر حرکت تجویزشده باید برای هر دو پا، آهسته و تحت کنترل و بدون وارد آوردن فشار مضاعف بر بدن انجام شود. برخی از تمرین‌های روتین در فاز دو فیزیوتراپی زانو عبارتند از:
تمرین‌هایی که باید به صورت خوابیده انجام شود
بلند کردن پای تاشده در راستا پهلو
- به پهلو دراز بکشید.
- پاهای خود را اندکی از زانو خم کرده و یک بالشت بین پاهایتان قرار دهید.
- پای خود را در همان حالت به سمت بالا بلند و ۳ الی ۵ ثانیه مکث کنید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا به صورت جداگانه تکرار شود.
خم کردن پا از زانو به سمت پشت
- به روی شکم دراز بکشید.
- پاهای خود را صاف کنار هم قرار دهید.
- هر خود را از زانو به سمت پشت به صورت جداگانه خم کنید.
- ۳ تا ۵ ثانیه مکث نمایید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار کنید.
بلند کردن پا صاف به سمت پشت
- به روی شکم دراز بکشید و یک باشت نازک زیر شکم
- پاهای خود را صاف کنار هم قرار دهید.
- عضله سُرینی (باسن) خود را منقبض کنید.
- یک پا را به صورت صاف بلند کنید.
- ۳ تا ۵ ثانیه در موضع بالا بودن پا مکث نمایید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار کنید.
بلند کردن پا با زانو خم در راستا شکم
- به پشت دراز بکشید.
- یک پا را از زانو خم کنید و پای دیگر را روی زمین صاف نگه دارید.
- پای خم‌شده به سمت بالا بلند و ۳ الی ۵ ثانیه مکث کنید.
- حداقل ۱۰ بار برای هر پا به صورت جداگانه تکرار شود.
بلند کردن پای صاف در راستا پهلو
- به پهلو دراز بکشید.
- مطابق تصویر یک پای خود را خم کنید و تکیه‌گاه قرار دهید.
- پای دیگر را به صورت صاف در راستای پهلو بلند گرده و ۳ الی ۵ ثانیه مکث نمایید.
- برای هر پا حداقل ۵ بار تکرار شود.
تمرین‌هایی که باید به صورت نشسته (روی صندلی محکم و سفتِ دسته‌دار) انجام شود
کشش پایین به بالا پا از مچ با کش لوپ الاستیکی
- روی صندلی مناسب نشسته و کف هر دو پا خود را روی زمین قرار دهید.
- یک کش لوپ دور مچ یک پای خود (پای فعال) و زیر پای دیگر (پای ثابت) قرار دهید.
- پای فعال را به صورت صاف از روی زمین به سمت بالا بلند کنید.
- ۳ تا ۵ ثانیه مکث نمایید.
- برای هر پا حداقل ۵ بار تکرار شود.
کشش بالا به پایین پا از مچ با کش لوپ الاستیکی
- روی صندلی مناسب نشسته و کف هر دو پا خود را روی زمین قرار دهید.
- هر دو پای خود را روی یک زیرپایی محکم و سفت بگذارید.
- یک کش لوپ دور مچ هر دو پا بیندازید.
- پای فعال را سمت زیرپایی به سمت زمین (صندلی) بکشید و ۳ تا ۵ ثانیه مکث کنید.
- مجدد پای خود را به سمت زیرپایی برگردانید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا به صورت جداگانه تکرار شود.
دور کردن دو پا از هم با کش لوپ الاستیکی
- روی صندلی مناسب نشسته، پاهایتان را کنار هم و کف هر دو پا را روی زمین قرار دهید.
- یک کش لوپ دور ران هر دو پا بیندازید.
- پاهایتان را به سمت خارج کشیده و از هم دور کنید.
- ۳ تا ۵ ثانیه در موضع دور شدن پاها مکث نمایید.
- حداقل ۵ بار تکرار شود.
تمرین‌هایی که باید به صورت ایستاده انجام شود
کشش پا به جانب با لوپ الاستیکی
به پهلو در برابر یک تکیه‌گاه ایستاده و دست خود را مطابق تصویر روی آن قرار دهید.
- یک کش لوپ الاستیکی دور مچ پا فعال و یک پایه‌ی ثابت بیندازید؛ پایه ثابت را جوری انتخاب کنید که سُر نخورد.
- مطابق تصویر پای فعال خود را به سمت خارج بدن بکشید و ۳ الی ۵ ثانیه کنید.
- برای هر پا حداقل ۵ بار تکرار شود.
کشش پا به عقب با لوپ الاستیکی
- مقابل یک تکیه‌گاه ایستاده و دستان خود را مطابق تصویر روی آن قرار دهید.
- یک کش لوپ الاستیکی دور مچ پا فعال و یک پایه‌ی ثابت بیندازید؛ پایه ثابت را جوری انتخاب کنید که سُر نخورد.
- پای فعال را به سمت عقب بکشید و ۳ تا ۵ ثانیه مکث نمایید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار شود.
کشش پا به جلو با لوپ الاستیکی
- در برابر یک تکیه‌گاه مناسب به پشت بایستید.
- یک کش لوپ الاستیکی دور مچ پا فعال و یک پایه‌ی ثابت بیندازید؛ پایه ثابت را جوری انتخاب کنید که سُر نخورد.
- پای فعال را به سمت جلو بکشید و ۳ تا ۵ ثانیه مکث نمایید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار شود.
پایین آوردن پا از استپ کوتاه از عقب
- روی به روی یک کانتر یا میز ایستاده و دست‌ها را روی آن به عنوان تکیه‌گاه قرار دهید.
- یک پای خود را روی یک استپ (پله) حدوداً ۵ تا ۱۰ ساتی‌متری و پای دیگر را پشت استپ روی زمین بگذارید.
- پای فعال از روی استپ پایین آورده و مجدد روی آن برگردانید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا به صورت مجزا تکرار شود.
پایین آوردن پا از استپ کوتاه از جانب
- پشت به یک میز یا کانتر ایستاده و دست‌ها را روی آن به عنوان تکیه‌گاه قرار دهید.
- هر دو پای خود را روی یک استپ (پله) حدوداً ۵ تا ۱۰ ساتی‌متری بگذارید.
- یک پا را از روی استپ به سمت جانب پایین آورده و مجدد روی استپ برگردانید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار شود.
خم کردن پا از زانو به سمت عقب
- دست‌هایتان را روی کانتر، میز یا پشتی صندلی محکم به عنوان تکیه‌گاه قرار دهید.
- بدن خود را صاف نگه دارید.
- یک پای خود را تا حد ممکن به سمت عقب خم کنید و
- ۳ تا ۵ ثانیه مکث نمایید.
- حداقل ۵ بار برای هر پا تکرار شود.
توجه:
۳ ماه پس از جراحی تعویض مفصل زانو و در صورت اجازه پزشک، بیمار می‌تواند به‌مرور فعالیت‌های دیگری را نیز در برنامه توانبخشی خود بگنجاند؛ از جمله:
- شنای آرام البته بدون آنکه فشار مضاعف بر زانو وارد شود.
- فعالیت‌های ورزشی که نیروی زیادی به زانو وارد نمی‌کند.
- راه رفتن روی تردمیل.
- پیاده‌روی طولانی، رقص و گلف.
- دوچرخه‌سواری مشروط بر آنکه نشیمن و دسته دوچرخه به اندازه کافی بلند باشد که فشار روی زانو وارد نشود.
- باغبانی، البته با استفاده از تجهیزاتی که ارتفاع مناسب داشته و فرد مجبور به خم کردن مکرر زانو و یا انداختن وزن مضاعف روی آن نداشته باشد.
آینده درمان پس از تعویض مفصل زانو
گزارش‌های پزشکی حاکی از آن است که بین %۸۵ الی ۹۰% پروتزهای مصنوعی در جراحی زانو حدوداً بین ۱۵ الی ۲۰ سال عمر مفید دارند. البته بسته به شرایط بیمار، نوع پروتز و میزان فعالیت فرد این بازه ممکن است گاهاً کمتر نیز شود؛ از این رو انتخاب ایمپلنت مناسب، تصمیم تخصصی درباره نوع جراحی زانو و داشتن تیم پزشکی متخصص اعم از جراح ارتوپد و فیزیوتراپیست و نیز پیگیری برنامه فیزیوتراپی و توانبخشی بسیار حائز اهمیت است.
تجربه بیماران نشان می‌دهد که در صورت رعایت موارد مذکور نه تنها پروتز زانو عمر مفید استاندارد را خواهد داشت، بلکه عملکرد پا با کیفیت بالایی برگشته و فرد قادر خواهد بود در فعالیت‌های خود مجدد استقلال نیز داشته باشد. لازم به ذکر است که پس از حدود ۶ ماه، به تجویز پزشک تصویربرداری مجدد از زانو و معاینه مجدد انجام می‌شود تا تأثیرات جراحی زانو و توانبخشی شش ماهه اول مشخص شده و برای ادامه روند تجویزهای لازم صورت پذیرد.
زندگی با مفصل مصنوعی زانو
زندگی با مفصل مصنوعی زانو اگرچه می‌تواند عملکرد طبیعی و استقلال در فعالیت را به فرد باز گرداند، اما مستلزم رعایت نکاتی است که سازگاری بیمار با ایمپلنت زانو و حتی عمر مفید ایمپلنت را بیشتر می‌سازد. برای درک بهتر این نکات، ابتدا باید سیر بازیابی عملکرد بیمار برای از سرگیری فعالیت‌ها و نیز سمپتوم‌های طبیعی را در نظر گرفت؛ جدول زیر این سیر را به طور خلاصه بیان می‌کند:
| بازه زمانی (بعد از جراحی) | دوران نقاهت و بازیابی عملکر زانو | عوارض محتمل |
|---|---|---|
|
روز اول تا سوم |
– شروع حرکت آهسته و کنترل‌شده پا – راه رفتن در مسافت و بازه زمانی کوتاه – حمام کردن از روز دوم با پوشش ضدآب روی محدوده جراحی زانو – امکان انجام فعالیت‌های اولیه مثل راه رفتن، سرویس بهداشتی رفتن و موارد مشابه مستقل از دیگران و صرفاً با اتکاء به تجهیزات کمکی مثل واکر و عصا – فاز یک فیزیوتراپی زانو بعد از جراحی |
– درد – کبودی – ورم زانو |
|
روز چهارم تا هفته سوم |
– توانایی خم کردن زانو به صورت ۹۰ درجه پس از یک هفته – شروع فاز دو فیزیوتراپی زانو – امکان راه رفتن بدون واکر پس از سه هفته در صورت اجازه پزشک |
– تورم حداکثری زانو پس از ۷ الی ۱۰ روز – کاهش اشتها – کاهش انرژی – کاهش درد پس از ۱۰ روز |
|
هفته چهارم تا ششم |
– امکان شروع رانندگی به صورت محدود از هفته ششم – امکان شروع رابطه جنسی – بازگشت به محل کار (البته بسته به حرفه و شرایط کاری) |
– احتمال اختلال در وضعیت خواب |
|
هفته هفتم تا دوازدهم |
– از سرگیری فعالیت‌های منظم خود با مشورت پزشک | – کاهش ناراحتی‌های زانو |
| ماه پنج و ششم | – امکان انجام درمان‌های دندانپزشکی |
– برقراری مجدد روتین زندگی |
|
ماه هفتم تا یک سال |
– امکان از سرگیری برخی فعالیت‌های ورزشی تخصصی مثل والیبال با مشورت پزشک | – از بین رفتن درصد بالایی از درد زانو |
| یک تا دو سال | – اغلب فعالیت‌های بدنی مشروط بر آنکه فشار زیاد و ناگهای بر زانو وارد نکند |
– بازیابی سلامت کامل زانو – از بین رفتن جای زخم |
در تمام این سیر و پس از آن، برای حاصل شدن بهبودی کامل زانو و بازگردانی عملکرد بهینه آن باید نکاتی رعایت شود که در ادامه به اختصار به آنها پرداخته شده است:
محدودیت‌ها
با تعویض مفصل زانو، فرد همواره باید در زندگی محدودیت‌های زیر را ملاک فعالیت‌های خود قرار دهد:
- بلند کردن اجسام سنگین (تقریباً بیش از ۱۱ کیلوگرم؛ این عدد صرفاً باتوجه به شرایط زانو بیان شده است و طبعاً چنانچه بیمار آسیب فیزیکی دیگری نیز دارد، مجموع شرایط برای این آستانه باید در نظر گرفته شود)
- پریدن، چرخش زانو و پا، حرکت سریع و یا توقف ناگهانی
- هر ورزش یا فعالیتی که با احتمال برخورد افراد همراه است؛ مثل فوتبال، هاکی
- فعالیت‌هایی که ملزم به پرش و حرکت‌های سریع است؛ همچون بسکتبال، تنیس
ورزش‌های مناسب
پس از جراحی زانو صرفاً انجام آن دسته از ورزش‌هایی مجاز بوده که فشار مضاعف و ناگهانی به زانو وارد نسازد؛ در این بین ورزش‌های زیر نه تنها مجاز بوده بلکه مفید هم میباشد:
- شنای آرام
- پیاده‌روی
- پیلاتس و حرکات کششی به صورت کنترل‌شده
- دوچرخه‌سواری با دوچرخه استاندارد (نشیمن و دسته بلند متناسب با قد فرد)
- راه رفتن آرام روی تردمیل و یا استفاده از دوچرخه ثابت
- اسکی (در شیب ملایم و با رعایت تجهیزات ایمنی برای زانو)
تغذیه و وزن مناسب
داشتن تغذیه مناسب از معیارهای سلامتی در هر شرایطی است که عمل زانو از آن مستثنی نیست. ضمن آنکه اضافه وزن بالا از مواردی است که به زانو فشار زیادی وارد می‌سازد؛ از این رو رعایت یک رژیم غذایی مناسب جهت رسیدن به عمر مفید حداکثری پروتز زانو نیز ضروری است. برای این امر میتوان با جراح خود و یا یک متخصص تغذیه مشورت کرد؛ اما موارد زیر از الزامات عمومی برای داشتن تعذیه مناسب پس از جراحی مفصل زانو است:
- کنترل مصرف شکر، نمک و روغن
- محدود کردن مصرف خوراکی‌های چاق‌کننده
- مصرف مکمل‌های ویتامین، کلسیم و آهن متناسب با شرایط و سن فرد
- کنترل حجم غذای مصرفی
- احتمال تجویز داروی ملین در روزهای ابتدایی پس از جراحی
- نوشیدن مقدار کافی آب (حداقل ۸ لیوان در روز)
رابطه جنسی
اگرچه تقریباً از هفته چهارم به بعد جراحی زانو، بیمار می‌تواند رابطه جنسی کامل داشته باشد اما باید نکات زیر رعایت شود:
- عدم انجام حرکاتی که فشار زیادی به زانو می‌آورد
- عدم خم کردن و خم نگه داشتن زیاد پا
- توصیه می‌شود نقش فعال رابطه جنسی، همسر بیمار باشد و نه خود او.
عوارض تعویض مفصل زانو
جراحی تعویض مفصل زانو عملی بسیار متداول بوده و اغلب عوارض جدی ندارد؛ با این حال نمی‌توان هیچ پروسه جراحی را عاری از ریسک دانست. برخی از عوارض احتمالی اما نادر تعویض مفصل زانو عبارتند از:
- خشکی و سفتی زانو
- عفونت زخم موضع جراحی
- عفونت داخلی
- خونریزی در محل مفصل زانو
- آسیب رباط، شریان یا عصب در ناحیه اطراف زانو
- ایجاد لخته خون
- درد مداوم در محل زانو
- شکستگی در استخوان ران یا ساق پا
هزینه تعویض مفصل زانو
هزینه تعویض مفصل زانو به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از این رو نمی‌توان رقم و بازه مشخصی برای آن بیان کرد. نوع ایمپلنت و پروتز مصنوعی زانو، نوع جراحی مورد نیاز، کلینیک و بیمارستان مورد نظر و پزشک، عواملی هستند که تأثیر اصلی را بر هزینه جراحی زانو می‌گذارند. با این حال، لازم به ذکر است که جراحی مفصل زانو یک پروسه درمانی بوده و به همین جهت اغلب بیمه‌های درمانی کشور تمام و یا بخشی از آن را پوشش می‌دهند.
جراحی مجدد تعویض مفصل زانو
پس از یک دوره ۱۵ تا ۲۰ ساله، ساییدگی مجدد و برخی دیگر از موارد ممکن است باعث شل شدن ایمپلنت و از بین رفتن تدریجی آن شود. بسته به شرایط بیمار، این آسیب پروتز مصنوعی ممکن است علائمی نداشته و یا یکی از موارد زیر را داشته باشد:
- درد در ناحیه زانو
- صدای تق‌تق و احساس خرد شدن ایمپلنت
- بی‌ثباتی زانو
- عفونت
هنگامی که این علائم ظاهر شده و یا به واسطه تصویربرداری آسیب ایمپلنت قطعی شود، چنانچه بیمار شرایط لازم را به لحاظ سنی، توان بدنی و سایر موارد را داشته باشد، جراحان ارتوپد انجام جراحی مجدد تعویض مفصل زانو را برای جایگزینی پروتز اولیه توصیه می‌کنند. پروسه این جراحی که به آن جراحی اصلاحی نیز گفته می‌شود مشابه جراحی اولیه است، اما در این جراحی اغلب ایمپلنتی با پایه بلندتر جایگزین می‌شود.
درمان‌های جایگزین تعویض مفصل زانو
جراحی تعویض مفصل زانو اغلب زمانی توصیه و انجام می‌شود که آسیب زانوی بیمار بسیار جدی بوده و سایر درمان‌ها جواب نداده باشد. پس در عمل نمی‌توان گفت درمانی جایگزین برای جراحی تعویض مفصل زانو وجود دارد و چنانچه در چنین مرحله‌ای جراحی به تعویق بیفتد، بیمار ملزم به تحمل دردی مداوم و شدید است، ضمن آنکه به‌مرور توانایی انجام کارها و استقلال فعالیتی خود را از دست می‌دهد.
اما چنانچه شرایط زانو بیمار وخیم نبوده و آسیب گسترده نباشد، در ابتدا متناسب با نیاز بیمار ممکن است درمان‌های زیر تجویز شود:
- داروهای ضدالتهاب همراه با مسکن
- فیزیوتراپی اصلاحی
- پی‌آر‌پی زانو
- جراحی آرتروسکوپی (Arthroscopy): این جراحی در درمان آسیب‌های سطحی غضروف مفصل زانو و ترمیم بخش‌های آسیب‌دیده مینیسک یا رباط صلیبی کاربرد دارد.
- جراحی استئوتومی (Osteotomy): در این جراحی، قسمت‌های آسیب‌دیده هر دو ناحیه تیبیال و فمورال برش خرده و سپس تغییر شکل داده می‌شوند تا درد بیمار تسکین یافته و فشار از روی زانو برداشته شود. این جراحی صرفاً برای درمان آسیب‌های جزئی زانو مناسب است و برای افراد زیر ۴۰ سال توصیه می‌شود.
- جراحی فیوژن زانو (Knee Fusion) یا آرترودز (Arthrodesis): در این جراحی استخوان فمور و استخوان تیبیا مستقیماً (با حذف بخش مفصلی زانو) به هم متصل می‌شوند. در این جراحی اگرچه آسیب مفصلی حذف می‌شود، اما پا دیگر نمی‌تواند خم و راست شود.
پیشرفت‌های اخیر در عمل تعویض مفصل زانو
-
پیشرفت‌های جدید در تکنولوژی ایمپلنت‌ها: استفاده از پروتزهای پیشرفته با مواد زیست‌سازگار که دوام بیشتری دارند و باعث کاهش فرسایش مفصل مصنوعی در طولانی‌مدت می‌شوند.
- روش‌های نوین جراحی کم‌تهاجمی: تکنیک‌های جراحی جدیدتر مانند برش‌های کوچک‌تر و فناوری رباتیک که باعث بهبود سریع‌تر و کاهش دوران نقاهت می‌شود.
-
بهبود مدیریت درد پس از جراحی: استفاده از داروها و روش‌های جدید کنترل درد، مانند بلاک‌های عصبی و داروهای ضدالتهاب که به بهبود سریع‌تر بیمار کمک می‌کند.
سوألات متداول
آیا جراحی تعویض مفصل زانو خطر دارد؟
تقریباً میتوان گفت جراحی تعویض مفصل زانو بسیار کمخطر و بیعارضه است؛ با این حال هیچ عمل جراحی عاری از ریسک نیست.
جراحی تعویض مفصل زانو به طور عمده برای چه کسانی توصیه می‌شود؟
افرادی که دچاز آرتروز شدید زانو هستند، عمده کاندیدای جراحی تعویض مفصل زانو هستند.
آیا جراحی تعویض مفصل زانو حالت غیرتهاجمی نیز دارد؟
تعویض جزئی مفصل زانو را میتوان نوعی از جراحی کم‌تهاجمی دانست.
جراحی تعویض کامل مفصل زانو چه زمانی کاربرد دارد؟
زمانی که آسیب زانو شدید و در کل آن گسترده باشد.
آیا عمل تعویض مفصل زانو محدودیت سنی دارد؟
خیر؛ اگرچه این عمل در سنین بالا رایجتر است، اما محدودیت سنی نداشته و در صورت الزام شرایط در هر سنی قابل انجام است.
مناسب‌ترین سن برای تعویض مفصل زانو چیست؟
چنانچه آرتروز زانو مسبب نیاز به تعویض مفصل شده باشد، بازه سنی ۶۰ الی ۷۵ سال را میتوان مناسب‌ترین سن در نظر گرفت.
بیمار تا چه مدت پس از جراحی تعویض مفصل زانو به یک همراه احتیاج دارد؟
به طور عمومی پس از تقریباً یک هفته نیاز اصلی بیمار به داشتن مراقب و همراه مرتفع گشته و فرد می‌تواند کارهای اولیه روزمره‌اش را به تنهایی نیز انجام دهد. اما طبعاً مدیریت درد در دوران نقاهت و پیگیری پروسه توانبخشی با همراهی یک مراقب راحت‌تر قابل انجام است.
آیا جراحی تعویض مفصل زانو می‌تواند استقلال در فعالیت‌های روتین را به بیمار باز گرداند؟
بله، یکی از اهداف اصلی این جراحی از بین بردن درد و بازیابی عملکرد نرمال زانو و حرکت پا برای بیمار است.
آیا میتوان جراحی تعویض مفصل زانو را به صورت سرپایی انجام داد؟
اغلب خیر؛ در کوتاه‌ترین حالت ممکن، توصیه می‌شود بیمار حداقل یک شب در بیمارستان یا کلینیک بستری بوده و تحت نظر باشد.
چه نکاتی را باید در نشستن پس از تعویض مفصل زانو رعایت کرد؟
بیمار نباید روی زمین به حالت چهارزانو بنشیند و در استانداردترین حالت فرد باید از یک صندلی محکم با نشیمن و پشتی سفت برای فعالیت‌های نشستنی و کار پشت میز استفاده کند.
بعد از تعویض مفصل زانو چگونه و در چه پوزیشنی باید خوابید؟
خوابیدن به پشت مناسب‌ترین پوزیشن خوابیدن پس از تعویض مفصل زانو است؛ چراکه خوابیدن به پهلو به مفصل زانو فشار وارد می‌کند. در صورت توصیه پزشک خود میتوان زیر مچ پا یک حوله رول‌شده قرار داد، به طوریکه پا از سطح قلب کمی بالاتر قرار گیرد.
برای افراد جوان و ورزشکاران چه پروتز مصنوعی در تعویض مفصل مناسب است؟
چنانچه جوانان و ورزشکاران نیاز به جراحی تعویض مفصل داشته باشند، می‌توانند از پروتزهای فلز روی فلز که امکان داشتن حداکثر آستانه فعالیت را فراهم می‌آورند استفاده کنند؛ مشروط به آنکه این افراد به فلزات حساسیت نداشته باشند.
برای سالمندان کدام نوع ایمپلنت زانو مناسب‌تر است؟
ایمپلنت فلزی – پلاستیکی و سرامیکی – پلاستیکی مناسب‌ترین نوع ایمپلنت برای سالمندان است.
آیا ممکن است متریال خاصی از ایمپلنت مصنوعی زانو برای فردی ممنوع باشد؟
بله؛ افرادی که بدن آنها به فلزات به ویژه نیکل واکنش نشان می‌دهند، نباید از هیچگونه جزء فلزی در ساختار پروتز مصنوعی زانو استفاده کنند. ایمپلنت‌های تمام سرامیکی مناسب این افراد است.
چه مدت پس از جراحی تعویض مفصل زانو فرد قادر به حرکت است؟
معمولاً ۲ روز پس از جراحی فرد می‌تواند به کمک عصا و واکر و با همراهی یک مراقب راه رفتن در فواصل کوتاه را شروع کند. پس از ۳ الی ۴ روز استمرار، پزشک ممکن است تشخیص دهد که فرد برای راه رفتن نیازی به همراه نداشته و صرفاً استفاده از عصا و واکر کافی است.
چه مدت پس از جراحی تعویض مفصل زانو فرد می‌تواند رانندگی کند؟
معمولاً بین هفته چهارم تا ششم پس از جراحی به فرد توسط پزشک اجازه رانندگی به صورت محدود داده می‌شود؛ به مرور این محدودیت‌ها کم شده و مدت رانندگی می‌تواند طولانی‌تر شود.
دوران نقاهت و ریکاوری جراحی تعویض مفصل زانو چقدر است؟
به طور میانگین دوران نقاهت اصلی این جراحی ۳ الی ۶ ماه است.
آیا ایمپلنت‌های مصنوعی زانو برای هر شخص جداگانه طراحی و ساخته می‌شوند؟
شخصی‌سازی پروتزهای مصنوعی مفصل زانو در جراحی تعویض کامل با پروتز Mobile_Bearing، جراحی جزئی زانو و جراحی پاتلوفمورال ممکن است؛ اما به سبب هزینه مازاد آن چندان کاربرد ندارد. ضمن آنکه پروتزهای مصنوعی جنرال نیز استاندارد بوده و کیفیت بالایی دارند.
آیا پروتزهای مصنوعی زانو بر اساس جنسیت بیمار ساخته می‌شوند؟
در جراحی تعویض کامل با پروتز Mobile_Bearing و جراحی جزئی زانو یا Partial Knee Replacement امکان تهیه ایمپلنت براساس جنسیت (Gender-specific) نیز گاهاً وجود دارد.
محتمل‌ترین عارضه جراحی زانو چیست؟
تنها عارضه جراحی زانو که میتوان آن را قطعی دانست، فرسودگی و ساییدگی پروتز مصنوعی به مرور زمان است.
آیا جراحی مجدد مفصل زانو متداول است؟
جراحی مجدد یا اصلاحی مفصل زانو اغلب در جوانان متداول است.
علت تورم پا بعد از جراحی تعویض مفصل زانو چیست؟
بعد از جراحی زانو میزان گردش خون در ناحیه‌ی پای آسیب‌دیده افزایش پیدا می‌کند تا زخم‌ها هرچه سریع‌تر ترمیم شوند. این افزایش جریان خون باعث قرمزی و ورم پا می‌شود. این نشانه‌ها باید با گذشت چند روز به‌مرور برطرف شوند.
چه نشانه‌هایی را پس از جراحی تعویض مفصل زانو باید به پزشک سریع گزارش داد؟
نشانه‌هایی که دال بر اختلالی در سیتم بدن باشند؛ اعم از: عفونت، تب، و تورم پا بیش از حالت عادی.
هزینه جراحی تعویض مفصل زانو چقدر است؟
این هزینه به عوامل مختلفی مثل نوع ایمپلنت، نوع جراحی، کلینیک و جراح فرد بستگی دارد و نمی‌توان بازه مشخصی برای آن ذکر کرد.
گران‌ترین متریال برای پروتز مصنوعی زانو کدام است؟
در حالت کلی، پروتزهای سرامیکی از نوع فلزی آن گران‌تر هستند. در میان سرامیک‌های زیست‌سازگار که برای ساخت پروتز مصنوعی به کار می‌رود، زیرکونیوم و در میان فلزها تیتانیوم گران‌تر است.
آیا بیمه هزینه جراحی تعویض مفصل زانو را پوشش می‌دهد؟
این مورد به بیمه‌ای که بیمار دارد و شرایط آن بستگی دارد؛ اما با توجه به درمانی بودن این جراحی، اکثر بیمه‌های کشور تمام یا بخشی از هزینه آن را پوشش می‌دهند.
چه ورزش‌هایی بعد از تعویض مفصل زانو مناسب است؟
ورزش‌هایی که فشار کمتری به زانو آورده اما در عین حال عضلات پا را درگیر می‌کند؛ مثل پیاده‌روی، شنا آهسته و دوچرخه‌سواری.
چه ورزش‌هایی بعد از تعویض مفصل زانو منع شده است؟
ورزش‌هایی که به زانو فشاری زیادی آورده و یا احتمال برخورد افراد در آن وجود دارد؛ همچون بسکتبال، فوتبال و هاکی.
رژیم غذایی بعد از جراحی مفصل زانو باید چگونه باشد؟
تغذیه بعد از تعویض مفصل زانو باید کمترین میزان از مواد چاق‌کننده و مضر را شامل شده ولی درصد مناسبی پروتئین، ویتامین C و D، مواد معدنی مانند کلسیم و آهن و نیز فیبر داشته باشد. این مواد علاوه بر مؤثر بودن در داشتن بدنی سالم، دوره توانبخشی را نیز قوت بخشیده و تسریع می‌کنند.
چه چیزی می‌تواند رسیدن به عملکرد بهینه با پروتزهای مصنوعی زانو را تسریع کند؟
فیزیوتراپی و توانبخشی نقش اساسی در رسیدن به عملکرد بهینه زانو پس از جراحی تعویض مفصل دارد.
