مشکلات ارتوپدی کودکان یکی از نگرانی‌های عمده والدین و جامعه پزشکی به شمار می‌روند. این مشکلات که ممکن است به صورت مادرزادی یا اکتسابی بروز یابند، بر ساختار اسکلتی و عملکرد حرکتی کودک تأثیر می‌گذارند. ناهنجاری‌هایی مانند پای پرانتزی، دررفتگی مادرزادی لگن (DDH)، صافی کف پا، اسکولیوز (انحراف جانبی ستون فقرات) و تورسیون استخوان‌های ساق پا تنها بخشی از شایع‌ترین مشکلات ارتوپدی کودکان هستند. عوامل متعددی مانند ژنتیک، موقعیت جنینی، شیوه‌های نادرست حمل کودک و حتی تغذیه می‌توانند در بروز این مشکلات نقش داشته باشند. با شناخت زودهنگام علائم و تشخیص به‌موقع، می‌توان روند درمان را آغاز کرد و از بروز عوارض جدی‌تر در آینده پیشگیری نمود. در ادامه، به بررسی ابعاد مختلف این موضوع خواهیم پرداخت.
تأثیر مشکلات ارتوپدی کودکان بر رشد جسمی و روانی آن ها
اختلالات ارتوپدی ممکن است نه تنها تحرک کودک را کاهش دهند بلکه اثرات روانی نیز به‌همراه داشته باشند. کودکانی که به دلیل درد یا محدودیت حرکتی نمی‌توانند در فعالیت‌های فیزیکی شرکت کنند، ممکن است دچار کاهش اعتمادبه‌نفس و گوشه‌گیری اجتماعی شوند. به‌ویژه در سنین مدرسه، تفاوت‌های فیزیکی می‌تواند باعث کاهش مشارکت اجتماعی یا حتی آزار همسالان شود. بنابراین، درمان به‌موقع و توجه به سلامت روان کودک از اهمیت بسزایی برخوردار است.
تفاوت میان مشکلات ارتوپدی کودکان (مادرزادی و اکتسابی)
مشکلات مادرزادی از زمان تولد یا حتی پیش از آن وجود دارند، مانند دیسپلازی مفصل ران یا پاچنبری. در مقابل، مشکلات اکتسابی ممکن است در نتیجه‌ی استفاده نادرست از وسایل ورزشی، تصادفات یا بیماری‌های زمینه‌ای مانند راشیتیسم ایجاد شوند. افتراق این دو نوع مشکل برای تعیین نوع درمان حیاتی است.
بار اقتصادی و اجتماعی مشکلات ارتوپدی کودکان
درمان‌های ارتوپدی ممکن است نیازمند جلسات متعدد فیزیوتراپی، استفاده از بریس، یا حتی جراحی باشند که هزینه‌بر هستند. همچنین خانواده‌ها باید زمان قابل‌توجهی را صرف مراقبت و مراجعه به پزشک کنند. این مسئله فشار روانی و اقتصادی مضاعفی بر خانواده وارد می‌کند.
انواع مشکلات ارتوپدی کودکان
صافی کف پا (Flat Foot)
صافی کف پا یک وضعیت شایع در میان کودکان است که در آن قوس داخلی کف پا هنگام ایستادن کاملاً به زمین می‌چسبد. این حالت ممکن است در نوزادان و خردسالان طبیعی باشد، چون چربی اضافه در کف پا وجود دارد و عضلات هنوز به اندازه‌ی کافی قوی نشده‌اند. اغلب این مشکل با رشد کودک و تقویت عضلات پا به‌طور طبیعی برطرف می‌شود.
اما در برخی موارد، صافی کف پا تا سنین بالاتر باقی می‌ماند یا با درد و خستگی همراه می‌شود. در این حالت به آن «صافی کف پای علامت‌دار» می‌گویند و نیازمند پیگیری پزشکی است.
علائم:
- درد در قوس یا پاشنه پا
- خستگی زودهنگام در زمان بازی یا ورزش
- فرسایش نامتقارن کف کفش‌ها
- گاهی درد زانو یا کمر در موارد پیشرفته
علل:
- عوامل ژنتیکی (سابقه خانوادگی)
- ضعف عضلات و تاندون‌ها
- چاقی کودک
- ساختار استخوانی خاص پا
تشخیص:
- معاینه فیزیکی توسط ارتوپد
- مشاهده الگوی راه رفتن
- ایستادن کودک روی نوک انگشتان
- در برخی موارد، تصویربرداری از پا برای بررسی ساختار استخوانی
درمان:
- اگر بدون درد باشد، معمولاً نیازی به درمان ندارد.
- در موارد علامت‌دار، از کفی طبی مخصوص یا تمرینات کششی برای تقویت عضلات استفاده می‌شود.
- جراحی تنها در موارد شدید و نادر پیشنهاد می‌شود.
پای پرانتزی و پای ضربدری
پای پرانتزی حالتی است که در آن، زانوهای کودک هنگام ایستادن به‌هم نزدیک نمی‌شوند، ولی مچ پاها با هم تماس دارند. این وضعیت در نوزادان و کودکان نوپا بسیار رایج است و اغلب تا حدود سن ۲ یا ۳ سالگی به‌صورت طبیعی اصلاح می‌شود. اگر انحراف پس از این سن باقی بماند یا تشدید شود، ممکن است نیاز به بررسی و درمان داشته باشد.
علائم:
- زانوها هنگام ایستادن از هم فاصله دارند.
- شکل پرانتزی پاها، به‌ویژه از جلو مشهود است.
- گاهی درد در زانو یا مچ پا
- اختلال در راه رفتن یا راه رفتن ناپایدار در موارد شدید
علت‌ها:
- حالت طبیعی رشد در نوزادی
- بیماری‌هایی مانند راشیتیسم (نرم شدن استخوان ناشی از کمبود ویتامین D)
- بیماری بلانت (اختلال در رشد طبیعی استخوان ساق پا)
- اختلالات متابولیکی یا ژنتیکی نادر
تشخیص:
- معاینه بالینی برای سنجش زاویه بین استخوان ران و ساق پا
- عکس‌برداری با اشعه ایکس برای بررسی ساختار استخوان
- بررسی سطح ویتامین D و کلسیم در صورت شک به راشیتیسم
درمان:
- اگر ناشی از رشد طبیعی باشد، نیاز به درمان خاصی نیست و تنها نظارت کافی‌ست.
- در موارد ناشی از بیماری یا انحراف ماندگار پس از ۳ سالگی، ممکن است:
- مکمل‌های ویتامین D و کلسیم تجویز شود.
- فیزیوتراپی یا بریس توصیه شود.
- در موارد شدید یا مقاوم، جراحی اصلاحی لازم باشد.
دیسپلازی مادرزادی مفصل ران (DDH)
DDH یکی از مشکلات ارتوپدی کودکان که نسبتاً جدی و البته قابل درمان است. در این عارضه، سر استخوان ران به‌طور کامل یا ناقص درون حفره لگنی قرار نمی‌گیرد. اگر در زمان تولد یا ماه‌های ابتدایی زندگی تشخیص داده شود، درمان ساده‌تر و موفق‌تر خواهد بود. تأخیر در تشخیص ممکن است منجر به لنگش دائمی یا حتی ناتوانی حرکتی در آینده شود.
علائم:
- محدودیت در حرکت یکی از پاها یا هر دو
- چین‌های نامتقارن پوستی در ناحیه ران‌ها
- طول نامساوی پاها
- شنیدن صدای کلیک هنگام حرکت مفصل ران
- در سنین بالاتر: لنگیدن، تأخیر در راه رفتن
علت‌ها:
- وضعیت جنین در رحم، به‌ویژه اگر فضای کمی برای حرکت وجود داشته باشد
- زایمان‌های سخت یا غیرطبیعی
- جنسیت (شایع‌تر در دختران)
- سابقه خانوادگی
تشخیص:
- در بدو تولد با استفاده از تست‌های بارلو و ارتولانی
- سونوگرافی لگن (در ۶ ماه اول)
- رادیوگرافی لگن در سنین بالاتر از ۶ ماه
درمان:
- بریس پاولیک برای نگه‌داشتن سر استخوان ران در محل مناسب (در نوزادان)
- گچ‌گیری در کودکان بزرگ‌تر
- جراحی باز در موارد پیشرفته یا تأخیر در درمان
اسکولیوز (انحراف ستون فقرات)
اسکولیوز حالتی است که در آن ستون فقرات کودک به‌جای این‌که صاف باشد، به طرفین انحراف پیدا می‌کند و به شکل حرف S یا C درمی‌آید. این مشکل معمولاً در دوران رشد سریع، به‌ویژه در سنین بلوغ، نمایان می‌شود و بیشتر دختران را درگیر می‌کند.
در بسیاری از موارد، اسکولیوز بدون درد است و والدین ممکن است تنها با مشاهده تغییرات ظاهری متوجه آن شوند. تشخیص به‌موقع، برای پیشگیری از پیشرفت انحراف اهمیت زیادی دارد.
علائم:
- شانه‌های غیر هم‌سطح
- برجسته بودن یکی از دنده‌ها یا شانه‌ها
- کج بودن خط کمربند یا لباس
- در موارد شدید: درد پشت، تنگی نفس یا اختلال در عملکرد ریه
علت‌ها:
- نوع ایدیوپاتیک (علت ناشناخته) شایع‌ترین نوع است
- در موارد دیگر ممکن است با بیماری‌های عصبی-عضلانی مانند فلج مغزی همراه باشد
- گاهی ارثی است
تشخیص:
- مشاهده قامت کودک هنگام خم شدن به جلو (تست آدامز)
- تصویربرداری رادیولوژی برای اندازه‌گیری زاویه انحراف (زاویه کوب)
درمان:
- در انحراف خفیف: فقط پیگیری دوره‌ای
- انحراف متوسط: استفاده از بریس برای جلوگیری از پیشرفت
- انحراف شدید: جراحی ستون فقرات با میله‌های فلزی
تورسیون استخوان‌های ساق پا
در برخی کودکان، استخوان‌های ران یا ساق پا در زمان رشد به‌طور غیر طبیعی به داخل یا خارج می‌چرخند. این حالت معمولاً با «راه رفتن به داخل» یا «خارج گذاشتن پاها» شناخته می‌شود و در اغلب موارد، با رشد کودک بهبود می‌یابد.
علائم:
- راه رفتن به صورت چرخیده به داخل یا خارج
- افتادن مکرر هنگام دویدن یا بازی
- نحوه‌ی قرار گرفتن غیرطبیعی پا هنگام نشستن
- گاهی اختلال در تعادل یا خستگی زودهنگام
علت‌ها:
- درون‌گردی فمورال (چرخش داخلی استخوان ران)
- درون‌گردی یا برون‌گردی تیبیا (چرخش ساق پا)
- وضعیت نامناسب جنین در رحم
- سابقه خانوادگی در چرخش پاها
تشخیص:
- معاینه فیزیکی برای بررسی الگوی راه رفتن
- مشاهده نحوه قرارگیری پاها در حالت نشسته یا خوابیده
- گاهی نیاز به عکس‌برداری یا سی‌تی‌اسکن برای موارد پیچیده
درمان:
- در اغلب موارد نیاز به درمان خاصی نیست و با رشد اصلاح می‌شود.
- ورزش‌های کششی و تمرینات اصلاحی ممکن است به بهبود کمک کنند.
- استفاده از کفش یا بریس به‌ندرت توصیه می‌شود.
- در موارد نادر و شدید که با درد یا اختلال عملکرد همراه است، مداخلات جراحی مد نظر قرار می‌گیرد.
علت مشکلات ارتوپدی کودکان
- عوامل ژنتیکی: بسیاری از مشکلات مانند اسکولیوز یا صافی کف پا زمینه ژنتیکی دارند. اگر یکی از والدین سابقه مشکل ارتوپدی داشته باشد، احتمال بروز آن در کودک نیز افزایش می‌یابد.
- عوامل دوران بارداری: وضعیت جنین در رحم، کمبود مایع آمنیوتیک، یا فشار وارده بر اندام‌ها می‌تواند باعث ناهنجاری‌های مادرزادی شود. به همین دلیل مراقبت‌های دوران بارداری بسیار اهمیت دارد.
- تغذیه ناکافی: کمبود ویتامین D و کلسیم می‌تواند منجر به نرمی استخوان (راشیتیسم) شود که روی رشد استخوان‌ها و شکل‌گیری مفاصل تأثیر می‌گذارد.
- شیوه‌های نادرست حمل کودک: حمل نادرست نوزاد، استفاده طولانی از آغوشی یا صندلی کودک بدون پشتیبانی مناسب می‌تواند باعث بروز مشکلات مفصلی و اسکلتی شود.
- عدم تحرک کافی: عدم تحرک فیزیکی در کودکان به دلیل استفاده مفرط از وسایل الکترونیکی و کمبود فعالیت‌های فیزیکی، می‌تواند باعث ضعف عضلات و اختلالات ساختاری شود.
پیشگیری از مشکلات ارتوپدی کودکان
- آموزش والدین و مراقبان کودک: آموزش نحوه صحیح حمل کودک، نحوه نشاندن و حتی خواباندن او می‌تواند از بروز بسیاری از مشکلات پیشگیری کند. استفاده از آغوشی‌هایی با پشتیبانی مناسب مفاصل لگن و زانو توصیه می‌شود.
- تغذیه مناسب در دوران کودکی و بارداری: مصرف مواد غذایی غنی از کلسیم و ویتامین D در دوران بارداری و کودکی برای رشد صحیح استخوان‌ها حیاتی است. استفاده از مکمل‌ها باید با مشورت پزشک انجام گیرد.
- غربالگری در بدو تولد و سنین پایین: بررسی سلامت مفاصل و استخوان‌ها در دوران نوزادی و اوایل کودکی، مانند سونوگرافی لگن برای تشخیص زودهنگام DDH، از اقدامات مهم پیشگیرانه است.
- ترویج فعالیت فیزیکی مناسب: تشویق کودک به ورزش‌هایی مانند شنا، دوچرخه‌سواری و بازی‌های حرکتی می‌تواند به تقویت عضلات و حفظ سلامت اسکلتی کمک کند.
- بررسی ژنتیکی در خانواده‌های پرخطر: در خانواده‌هایی با سابقه مشکلات ارتوپدی، مشاوره ژنتیکی می‌تواند به پیش‌بینی و پیشگیری از بروز مشکلات در فرزندان کمک کند.
درمان مشکلات ارتوپدی کودکان
درمان مشکلات ارتوپدی کودکان طیف گسترده‌ای را در بر می‌گیرد، زیرا این اختلالات از نظر شدت، علت، و سن کودک متفاوت هستند. رویکرد درمانی اصولاً به سه دسته‌ی کلی تقسیم می‌شود: پایش و انتظار (watchful waiting)، درمان غیرجراحی (محافظه‌کارانه)، و مداخله‌ی جراحی. در ادامه، هر یک از این روش‌ها را با توضیح کاربردی بررسی می‌کنیم.
پایش رشد و مداخلات اولیه (درمان با حداقل مداخله)
در بسیاری از مشکلات ارتوپدی کودکی، مانند صافی کف پا، پای پرانتزی و تورسیون استخوان ران یا ساق، رشد طبیعی بدن کودک می‌تواند به بهبود تدریجی وضعیت منجر شود. در چنین مواردی، پزشکان ارتوپد اغلب به جای شروع فوری درمان، ترجیح می‌دهند روند رشد را زیر نظر داشته باشند.
اقدامات در این مرحله:
- بررسی‌های دوره‌ای با فاصله‌های زمانی مشخص (مثلاً هر ۶ ماه)
- ارزیابی رشد قوس پا، انحراف زانو یا الگوی راه رفتن
- آموزش والدین درباره علائم هشدار که در صورت مشاهده باید به پزشک مراجعه کنند (مثل درد، لنگش یا بدتر شدن وضعیت)
مزیت این روش: از درمان‌های غیرضروری اجتناب می‌شود و کودک بدون تجربه‌ی استرس، روند طبیعی رشد خود را طی می‌کند.
درمان غیرجراحی (محافظه‌کارانه)
در صورتی که مشکلات ارتوپدی کودکان با درد، اختلال در عملکرد یا پیشرفت قابل توجه همراه باشند، درمان‌های محافظه‌کارانه آغاز می‌شوند. این روش‌ها اغلب بدون نیاز به بی‌هوشی یا بستری انجام می‌شوند و شامل موارد زیر هستند:
- فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی:
بخشی حیاتی از درمان اکثر مشکلات ارتوپدی کودکان است. با تمرین‌های هدفمند، عضلات ضعیف تقویت، دامنه حرکت مفصل افزایش و تعادل عضلانی بهبود می‌یابد.
کاربردها:
- صافی کف پا علامت‌دار
- پای ضربدری یا پرانتزی مقاوم
- اسکولیوز خفیف
- مشکلات حرکتی ناشی از ناهنجاری‌های خفیف ستون فقرات یا لگن
- کفش و کفی طبی:
در مواردی که ساختار پا دچار ناهنجاری باشد، مانند صافی کف پا یا اختلاف طول پاها، کفی‌های طبی و کفش‌های مخصوص به کاهش درد و اصلاح فشار روی پا کمک می‌کنند.
- بریس و گچ‌گیری:
بریس‌ها در برخی مشکلات نقش حیاتی دارند. به‌ویژه در درمان دررفتگی مادرزادی لگن (استفاده از بریس پاولیک) یا در اسکولیوز برای جلوگیری از پیشرفت انحراف ستون فقرات.
نکته مهم: استفاده از بریس نیاز به پایش مستمر دارد و باید توسط پزشک متخصص ارتوپدی کودکان تجویز و کنترل شود.
- درمان دارویی:
در مواردی مانند راشیتیسم (ناشی از کمبود ویتامین D)، مکمل‌های دارویی مانند ویتامین D، کلسیم و فسفر برای اصلاح ساختار استخوان‌ها تجویز می‌شوند.
مداخله جراحی (درمان‌های تهاجمی)
زمانی که درمان‌های غیرجراحی مؤثر نباشند، یا مشکل ساختاری شدید باشد و در عملکرد حرکتی کودک اختلال جدی ایجاد کند، جراحی مد نظر قرار می‌گیرد.
ویژگی‌های درمان جراحی در ارتوپدی کودکان:
- بیشتر در کودکان بالای ۵ یا ۶ سال انجام می‌شود، مگر در موارد خاص
- هدف اصلاح ساختار استخوان، مفصل یا تاندون برای بازیابی عملکرد طبیعی است
- معمولاً همراه با فیزیوتراپی بعد از عمل برای بهبود سریع‌تر حرکت
موارد شایع برای جراحی:
- دررفتگی مادرزادی لگن (در مواردی که بریس یا گچ مؤثر نبوده)
- اسکولیوز شدید با زاویه انحراف بالا (برای پیشگیری از فشار به قلب و ریه)
- تغییر شکل شدید پاها یا زانوها که باعث لنگیدن یا درد مداوم شده‌اند
- شکستگی‌ها یا آسیب‌های ناشی از تروما که نیاز به فیکساسیون داخلی دارند
اقدامات پس از جراحی:
- مراقبت‌های پس از عمل شامل کنترل درد، فیزیوتراپی و بررسی وضعیت جوش خوردن استخوان
- پیگیری‌های تصویربرداری برای ارزیابی موفقیت عمل
نتیجه‌گیری
در نهایت، باید تأکید کرد که مشکلات ارتوپدی کودکان اگر به موقع تشخیص داده شوند، در اغلب موارد قابل درمان یا کنترل هستند. والدین، مراقبان و متخصصان سلامت باید آگاهانه نسبت به نشانه‌های اولیه این مشکلات حساس باشند و با انجام اقدامات پیشگیرانه و درمانی، از بروز عوارض جدی در آینده جلوگیری کنند. به یاد داشته باشیم که سلامت اسکلتی پایه‌ای برای رشد سالم جسمی و روانی کودک است، و رسیدگی به مشکلات ارتوپدی کودکان باید یکی از اولویت‌های اصلی در نظام مراقبت از سلامت کودکان باشد.
