روش‌های درمان زانوی ضربدری (درمان پای ضربدری)

هدف از درمان پای ضربدری، تقویت عضلات اطراف زانو، بهبود تعادل، اصلاح الگوهای حرکتی نادرست و کاهش فشار روی مفصل زانو است. با انجام درمان پای ضربدری به موقع و مناسب، می‌توان از بروز مشکلات جدی‌تر در آینده جلوگیری کرد و کیفیت زندگی افراد مبتلا را بهبود بخشید.

در این مقاله، ابتدا شما را با پای ضربدری آشنا میکنیم و سپس به بررسی دقیق‌تر علل، علائم و روش‌های مختلف درمان پای ضربدری خواهیم پرداخت.

زانوی ضربدری نوعی انحراف زانو است و به حالتی گفته می‌شود که هنگام ایستادن، پاها به شکل ضربدر یا به شکل حرف X دیده شوند. این اختلال بیشتر در کودکان دیده می‌شود به طوری که حدود ۷۵% کودکان بین ۳ تا ۵ سال دچار زانوی ضربدری می‌شوند. اما اغلب جای نگرانی وجود ندارد زیرا زمانی که این کودکان به ۷ سالگی می‌رسند، این اختلال خود به خود رفع می‌شود. درصورتی که زانوی ضربدری خود به خود اصلاح نشود یا به دلایل دیگری به وجود بیاید، لازم است که برای بررسی بیشتر و درمان آن به پزشک مراجعه کنید. درمان زانوی ضربدری در کودکان در سنین رشد با روش‌های غیرجراحی مانند فیزیوتراپی و بستن بریس انجام شده و در اکثر موارد نیازی به جراحی نیست. اما درمان‌های غیرجراحی در بزرگسالان بیشتر با هدف کاهش علائم و جلوگیری از شدیدتر شدن انحراف زانو انجام می‌شود و درمان اصلی آن، روش‌های جراحی به خصوص استئوتومی است.

زانوی ضربدری یا پای ضربدری چیست؟

زانوی ضربدری (Genu Valgum) یک نوع انحراف زانو است که در اثر آن زانوها به سمت داخل می‌چرخند. در حالت عادی هنگام ایستادن، مفصل ران، زانو و مچ پا در یک راستا و در یک خط صاف قرار می‌گیرند. اما اگر فردی که دچار زانو ضربدری است در حالت ایستاده زانوهای خود را به هم بچسباند، مچ پاها از هم فاصله می‌گیرند و از روبرو شکل ضربدر را برای بیننده تداعی می‌کنند. فاصله قوزک پاها در این حالت ۱۰ سانتی‌متر یا بیشتر است. این مشکل در سه چهارم کودکان به وجود می‌آید و در ۹۹ درصد مواقع، با رشد کودک و قبل از هفت سالگی برطرف می‌شود. مهم‌ترین دلیل ایجاد زانو ضربدری در کودکان، وارد شدن فشار وزن بر قسمت بیرونی زانو است که این امر اغلب به دلیل اضافه وزن کودکان رخ می‌دهد.

ظاهر پاها و وضعیت قرارگیری زانوها و مچ پا در بسیاری از موارد به وضوح نشان دهنده ابتلا به زانوی ضربدری است. یکی دیگر از نشانه‌های ظاهری بارز این عارضه، ساییده شدن بیشتر نیمه داخلی کف کفش‌ها نسبت به نیمه بیرونی آن‌ها است.

برای تشخیص دقیق‌تر می‌توانید کودک را بخوابانید، پای او را صاف کنید و فاصله بین مچ پاها را اندازه‌گیری کنید. در کودکان زیر هفت سال اگر فاصله بین دو مچ پا ۱۰ سانتی‌متر یا کمتر است، فعلا جایی برای نگرانی وجود ندارد و باید تا رسیدن کودک به ۷ الی ۸ سالگی صبر کنید.

آیا زانوی ضربدری خطرناک است؟

نوزادان به دلیل حالت جنینی که در رحم مادر دارند، با پای پرانتزی به دنیا می‌آیند. با رشد کودک و آغاز راه رفتن، کم کم پاها قوی‌تر شده و زانوها به سمت داخل حرکت می‌کنند اما در برخی موارد، این حرکت بیش از حد بوده و باعث ایجاد وضعیت زانوی ضربدری در کودکان سه تا پنج ساله می‌شود. بنابراین ضربدری شدن زانو بخشی از روند رشد طبیعی کودک است و به دلیل فشار وزن بدن روی ناحیه خارجی مفصل زانو ایجاد می‌شود.

زانوی ضربدری تا قبل از سنین ۷-۸ سالگی طبیعی است و خودبخود رفع می‌شود اما اگر این وضعیت باقی بماند و اصلاح نشود، به معنای وجود مشکل در روند رشد است و باید برای درمان کودک اقدام کنید. درمان زانوی ضربدری در سنین رشد با درمان‌های غیرجراحی امکان پذیر است، اما اگر صفحات رشد بسته شوند، انحراف زانو با جراحی برطرف خواهد شد.

عوارض عدم درمان زانوی ضربدری

زانوی ضربدری می‌تواند افراد در هر سنی را تحت تاثیر قرار دهد. برخی از عوارض احتمالی عدم درمان پای ضربدری عبارتند از:

• کاهش اعتماد به نفس به دلیل ظاهر پاها
• افزایش فشار و درد جلوی زانو و احتمال آسیب رباط‌ها و پارگی مینیسک زانو
• فشارهای زیاد در قسمت بیرونی زانو و خطر ابتلا به بیماری‌های تخریبی غضروف مانند آرتروز زانو
• چرخش غیر طبیعی لگن و درد لگن
• درد مچ پا به دلیل جبران ناهماهنگی در زانو
• تفاوت طول ساق پاها
• کمردرد
• کاهش قد پایین تنه
• خستگی زودرس و لنگیدن هنگام راه رفتن و دویدن
• مشکل در راه رفتن (بسیار نادر)

دلایل بروز زانوی ضربدری

زانوی ضربدری به دلیل وارد شدن بخش بزرگی از فشار وزن کودک بر قسمت بیرونی مفصل زانو اتفاق می‌افتد. گاهی اوقات نیز این وضعیت به دلیل یک بیماری می‌تواند به وجود بیاید یا جزو نشانه‌های یک اختلال دیگر باشد. برای مثال نرمی استخوان و کمبود ویتامین دی از جمله عواملی هستند که می‌توانند باعث ایجاد زانوی ضربدری شوند. دلایلی که می‌توانند باعث بروز پای ضربدری شوند شامل موارد زیر است:

• راه رفتن زودرس کودک: زمانی که کودک زود راه می‌افتد هنوز عضلات پا قوی نشده‌اند. بنابراین فشار وزن روی زانو می‌تواند باعث ایجاد انحراف در آن شود.
• عدم تعادل قدرت و طول برخی از عضلات پا: اگر عضلات یک سمت پا ضعیف‌تر از سمت دیگر باشند، پا به سمتی که عضلات قوی‌تری دارد متمایل می‌شود و پس از مدتی می‌تواند در مفاصل پا مانند زانو باعث ایجاد انحراف شود.
• اضافه وزن: چاقی و اضافه وزن باعث ایجاد فشار مضاعف به زانوها می‌شود و بر رشد استخوان‌ها نیز می‌تواند تاثیر بگذارد. اکثر کودکانی که قبل از سنین مدرسه دچار زانوی ضربدری طبیعی می‌شوند، اضافه وزن دارند.
• صافی کف پا: در صورت صاف بودن کف پا، زانوها طوری قرار می‌گیرند که نسبت به حالت طبیعی انحنای بیشتری دارند. بنابراین پس از مدتی مفاصل پا مجبور به چرخش در محل خود و باعث ایجاد فشار بر تاندون‌ها و غضروف‌ها شده و در نهایت ممکن است باعث ضربدری شدن زانو شوند.
• راشیتیسم یا نرمی استخوان: راشیتیسم یک مشکل در رشد استخوان و ناشی از کمبود ویتامین D یا کلسیم است. این بیماری امروزه بسیار کمتر از گذشته رایج است و می‌توان آن را با ویتامین D و مکمل‌های کلسیم درمان کرد.
• مشکلات مربوط به مفاصل لگن، زانو و مچ پا: اگر هرکدام از این مفاصل کار خود را به درستی انجام ندهند، فشار ناشی از آن به زانو منتقل شده و می‌تواند باعث ایجاد حالت زانوی ضربدری شود.
• شکستگی یا عفونت زانو: شکستگی در سنین رشد در زانو و استخوان‌های اطراف زانو، به ویژه استخوان ران می‌تواند باعث چرخش زانو به سمت داخل شود. این اتفاق معمولا باعث کج شدن یک زانو می‌شود.
• دیسپلازی: یک بیماری مادرزادی است که برخی از کودکان با آن متولد می‌شوند و می‌تواند بر نحوه رشد استخوان‌ها تأثیر بگذارند.
• عوامل ژنتیکی: مانند سندرم کوهن که یک بیماری ژنتیکی نادر است.

تشخیص زانوی ضربدری

هنگامی که یک کودک یا فردی بزرگسال دچار زانوی ضربدری است، اولین مورد مهم این است که علت بروز این عارضه مشخص شود. بنابراین هنگام مراجعه، پزشک ابتدا سوالاتی درباره سوابق پزشکی و میزان درد از شما خواهد کرد و اگر درد دارید، محل دقیق درد را مشخص می‌کند. سپس با استفاده از این روش‌ها به تشخیص نهایی و درمان می‌رسد.

درمان زانوی ضربدری

روش‌های درمانی مختلفی برای درمان پای ضربدری وجود دارد که شامل روش‌های غیرجراحی و جراحی می‌شود. استفاده از روش‌های غیرجراحی در سنین پایین امکان پذیرتر است و با بالا رفتن سن، میزان پاسخ بدن به این نوع درمان‌ها به تدریج کاهش پیدا می‌کند. در ادامه روش‌هایی که برای درمان زانوی ضربدری وجود دارد را مرور می‌کنیم.

دارو درمانی

برخی از دلایلی که باعث ایجاد زانوی ضربدری می‌شود با دارو قابل درمان است. برای مثال اگر زانوی ضربدری در اثر عواملی مانند دیسپلازی اتفاق افتاده باشد، دارو درمانی نقش تعیین کننده و تاثیرگذاری دارد. یا اگر مشکل زانو در اثر راشیتیسم یا کمبود ویتامین سی باشد، استفاده از مکمل های مناسب می‌تواند به بهبود وضعیت کمک کند.

درمان پای ضربدری با کاهش وزن

اضافه وزن بیش از حد می‌تواند یک عامل مؤثر در ایجاد زانوی ضربدری باشد. وزن اضافی باعث ایجاد فشار اضافی روی پاها و زانوها می‌شود و می‌تواند باعث ایجاد ناهنجاری در مفاصل پا از جمله زانو شود. مطالعات آماری نشان داده است که بیشتر کودکانی که در سنین ۳ تا ۵ سالگی دچار زانوی ضربدری طبیعی می‌شوند، اضافه وزن دارند. (منبع) بنابراین در صورتی که فرد اضافه وزن داشته باشد، کاهش وزن در کنار درمان‌های دیگر کمک بسیاری به درمان پای ضربدری خواهد کرد.

فیزیوتراپی و ورزش

یکی از دلایل ضربدری شدن زانو عدم تعادل در قدرت و اندازه عضلات پا است. برنامه فیزیوتراپی و تمرینی مخصوص که توسط پزشک یا فیزیوتراپیست تعیین می‌شود، به قوی‌تر شدن عضلات ضعیف کمک می‌کند. همچنین زمانی که مفصل زانو برای مدت طولانی در یک وضعیت غیر هم تراز قرار داشته باشد، عضلات یک سمت آن سفت و کوتاه و عضلات طرف مقابل ضعیف می‌شوند. فیزیوتراپیست با معاینه و تشخیص مشکلات ایجاد شده، یک برنامه کششی مناسب با وضعیت شما طراحی می‌کند. بنابراین با ایجاد تعادل در قدرت عضلات دو طرف، مفصل زانو مجبور به حرکت و قرارگیری در محل اصلی خود می‌شود.

همچنین اگر زانوی ضربدری به دلیل صافی کف پا ایجاد شده باشد، با اصلاح قوس کف پا توسط تمرینات فیزیوتراپی می‌توان وضعیت زانو را بهبود بخشید.

اصلاح عادات رفتاری غلط برای درمان پای ضربدری

نشستن غورباغه ای شکل باعث انحراف زانوها به داخل می شود که این عادت کودکان باید اصلاح شود. آن ها می توانند چهار زانو بشینند.

تقویت عضلات ران و ساق پا

در برخی موارد به علت ضعف عضلات ران، مشکل پای ضربدری به وجود می آید که با تقویت عضلات ران و ساق پا این مشکل برطرف می شود.

حرکات اصلاحی زانوی ضربدری

زمانی که فرد دچار زانوی ضربدری است، عضلات داخلی همسترینگ، چهارسر ران و واستوس مدیالیس دچار ضعف هستند. ضعف در این عضلات در طول زمان، تعادل و شکل طبیعی بدن را به هم زده و باعث ایجاد پای ضربدری می‌شود. بنابراین تقویت این عضلات می‌تواند در اصلاح این حالت موثر باشد. شما می‌توانید بیشتر تمرینات و حرکات کششی زانوی ضربدری را هر روز انجام دهید. با این حال، اگر این حرکات باعث درد یا ناراحتی شما شدند، قبل از ادامه با پزشک خود صحبت کنید. برخی از تمریناتی که باعث تقویت عضلات می‌شود شامل موارد زیر است.

استفاده از بریس

استفاده از بریس مخصوص یا آتل در طول شب بر هم تراز شدن پاها تاثیر می‌گذارد. این نوع بریس یا زانوبند به کفش متصل است و زانو را به سمت وضعیت صحیح کشیده و هدایت می‌کند. روش عمل این بریس مانند ارتودنسی دندان است و با ایجاد کشش، به تدریج وضعیت استخوان و مفاصل را به حالت نرمال برمی‌گرداند. این بریس‌ها اغلب به صورت سفارشی برای هر شخص ساخته می‌شوند.

استفاده از کفی طبی یا اُرتز برای درمان پای ضربدری

کفی طبی به صورت سفارشی و طبق شکل پا و وضعیت هر شخص ساخته می‌شود و به اصلاح حرکت غیرطبیعی پا و توزیع وزن کمک می‌کند. کفی طبی از چرخش بیش از حد پا جلوگیری می‌کند و باعث اصلاح تعادل و ثبات پا می‌شود. برای افرادی که زانوی ضربدری دارند کفی به صورتی ساخته می‌شود که کناره داخلی کفش بلندتر باشد و بدین ترتیب جلوی چرخش مچ به سمت داخل را بگیرد. همچنین اگر صافی کف پا باعث ایجاد زانوی ضربدری خفیف شده باشد، با اصلاح قوس کف پا می‌توان این وضعیت را اصلاح کرد.

جراحی زانوی ضربدری

اگر زانوی ضربدری خود به خود و با روش‌های غیر جراحی برطرف نشود یا اگر سن بیمار بالا باشد، باید از جراحی برای درمان زانوی ضربدری استفاده کرد. به غیر از این موارد، زمانی جراحی توصیه می‌شود که فاصله بین مچ پا در حالت چسباندن زانوها بیشتر از ۱۰ سانتی‌متر باشد، چرخش مچ پا خیلی زیاد باشد یا زانوی ضربدری باعث درد زانو و ایجاد مشکل در راه رفتن بیمار شده باشد.

جلوگیری از ابتلا به زانوی ضربدری

برای جلوگیری از ابتلا به زانوی ضربدری در موارد اکتسابی، توجه به حالت نشستن، تقویت عضلات و تغییر سبک زندگی برای درمان پای ضربدری بسیار مهم است. مواردی که می‌تواند به جلوگیری از ابتلا به زانوی ضربدری به خصوص در کودکان کمک کند، شامل موارد زیر است:

• تقویت عضلات لگن: انجام تمریناتی که عضلات ران را هدف قرار می‌دهند، می‌تواند به بهبود ثبات و تراز پاها کمک کند
• تمرینات کششی: تمرینات کششی منظم به بهبود انعطاف پذیری مفاصل و عضلات باسن، ران و کشاله ران کمک می‌کند. این موضوع می‌تواند از عدم تعادل عضلانی جلوگیری کند تا فشار وزن به صورت مساوی روی زانوها و پاها وارد شود.
• آگاهی از وضعیت بدن: هنگام ایستادن، راه رفتن و نشستن به وضعیت بدن خود توجه کنید. شانه‌ها را به سمت عقب و ستون فقرات را صاف نگه دارید. از نشستن به حالت دبلیو و روی هم انداختن زانوها به مدت طولانی خودداری کنید.
• مدیریت وزن: حفظ وزن در محدوده‌ی مناسب می‌تواند استرس و فشار وارد بر مفاصل و ماهیچه‌ها از جمله زانوها را کاهش دهد. اضافه وزن می‌تواند باعث فشار بیشتر بر زانوها و خارج کردن آن‌ها از زاویه طبیعی خود شود.
• داشتن تحرک: فعالیت بدنی منظمی داشته باشید تا عضلات و مفاصل را قوی و انعطاف‌پذیر نگه دارید. فعالیت‌هایی مانند پیاده روی، شنا، دوچرخه سواری و تمرینات قدرتی می‌تواند مفید باشد. نشستن طولانی مدت می‌تواند باعث عدم تعادل عضلانی و افزایش فشار بر زانوها شود.
• پوشیدن کفش مناسب: کفش‌های مناسب بپوشید که کفی آن مطابق با ارگونومی پا باشد و از قوس پا حمایت ‌کند. این کار می‌تواند به حفظ تراز طبیعی زانوها و کاهش فشار روی پاها کمک کند.
• معاینات منظم: داشتن معاینات منظم با متخصص ارتوپدی را در برنامه سالانه کودک خود بگنجانید. با این کار رشد و وضعیت بدنی کودک شما به طور منظم بررسی شده و در صورت وجود مشکل، در سطوح اولیه و همزمان با سنین رشد، با درمان‌های ساده برطرف خواهد شد.

کلینیک فوق تخصصی ارتوپدی سعادت آباد، متشکل از بهترین و مجرب‌ترین جراحان فوق تخصص ستون فقرات و ارتوپدی است که با استفاده از جدیدترین روش‌های تشخیصی و درمانی و مدرن‌ترین تجهیزات پزشکی، خدماتی شامل درمان آسیب‌های ورزشی، درمان‌های غیرجراحی، جراحی‌های ارتوپدی، طب‌‌سوزنی، فیزیوتراپی، ورزش‌درمانی، درمان‌های تزریقی داخل مفاصل، لیزر درمانی و آموزش حرکات اصلاحی را ارائه می‌دهد. برای برقراری ارتباط با کلینیک فوق تخصصی ارتوپدی سعادت آباد و گرفتن وقت مشاوره با پزشکان این مجموعه با شماره ۰۹۱۲۸۹۵۹۷۳۶ تماس بگیرید.

سوالات متداول

آیا زانوی ضربدری باعث معافیت از سربازی می‌شود؟

معافیت سربازی پای ضربدری از جمله معافیت‌های استخوانی ذکر شده در آیین نامه معافیت سازمان نظام وظیفه است که در سه سطح معاف از رزم، معافیت موقت و معافیت دائم به شخص مبتلا تعلق می‌گیرد. چنانچه فاصله بین قوزک دو پای شخص بیش از ۱۲ سانتی‌متر باشد معافیت دائم از خدمت سربازی و در موارد خفیف‌تر فرد از خدمات رزمی معاف خواهد شد.

برای جلوگیری از ضربدری شدن زانوها چه باید کرد؟

نشستن به حالت دبلیو که در کودکان بیشتر دیده می‌شود و توجه نکردن به موقعیت پا در رانندگی در افرادی که زیاد رانندگی می‌کنند می‌تواند در دراز مدت باعث انحراف زانو شود.

آیا زانو ضربدری با افزایش سن بدتر می‌شود؟

در بزرگسالان، زانوهای ضربدری خودبه‌خود برطرف نمی‌شوند، بلکه بدتر می‌شوند، زیرا آرتریت منجر به ناهماهنگی بیشتر می‌شود. زانوهای ضربدری در بزرگسالان یک عامل خطر مستقل برای انحطاط مفصل زانو و درد است.

آیا پیاده روی به درمان پای ضربدری کمک می‌کند؟

مطالعات متعدد نشان می‌دهد که ورزش به تقویت عضلات پاها کمک می‌کند و می‌تواند وضعیت و تعادل را در افراد مبتلا به زانو ضربدری بهبود بخشد. ورزش کردن ممکن است در مورد بزرگسالان مبتلا به این عارضه صدق کند، اما تحقیقات کافی برای اثبات اینکه ورزش، وضعیت زانو را در کودکان اصلاح می‌کند، وجود ندارد.

سریع ترین راه رفع زانو ضربدری چیست؟

حرکت لانگز از پهلو برای اصلاح زانوهای ضربدری خیلی موثر است و به تراز کردن زانوها نیز کمک می‌کند. حرکات دوچرخه سواری، کشش پروانه، بلند کردن ساق پاها و اسکات نیز نتایج امیدوارکننده‌ای را در تقویت ماهیچه‌ها نشان می‌دهند که برای اصلاح زانوهای ضربدری و افزایش هم ترازی زانو ضروری است.

چه چیزی باعث بدتر شدن زانو ضربدری می‌شود؟

زانوی ضربدری می‌تواند با گذشت زمان بدتر شود. اگر فرد دچار آرتریت باشد زانوی ضربدری می‌تواند با فرسودگی بیشتر مفصل پیشرفت کند. در بزرگسالان نیز رباط‌های داخلی زانو می‌توانند کشیده شده و درجه بیشتری از زانوی ضربدری را ایجاد کنند.

آیا یوگا می‌تواند زانو ضربدری را درمان کند؟

انجام حرکات یوگا نه تنها می‌تواند درد و ناراحتی را کاهش دهد بلکه با افزایش کشش و قدرت عضلات می‌تواند به بهبود وضعیت پاهای ضربدری نیز کمک می‌کند.

آیا می‌توان پای ضربدری در بزرگسالان را با ورزش اصلاح کرد؟

مطالعات متعدد نشان می‌دهد که ورزش ممکن است به تقویت عضلات پاها کمک کند و می‌تواند وضعیت و تعادل را در افراد بزرگسال مبتلا به زانو ضربدری بهبود بخشد. اما ورزش کردن برای اصلاح زانو در کودکان موثر نیست.

بهترین سن درمان زانوی ضربدری چیست؟

زانوی ضربدری کمتر از ۱۵ درجه در کودک کمتر از ۷ سال است درمان نیاز ندارد و فقط باید روند بهبود پیگیری شود. برای زانوی ضربدری شدید و پیشرونده در کودک بالای ۷ سال تا زمانی که رشد کامل نشده باشد، عمل جراحی بهترین گزینه است.

آیا زانوهای ضربدری بعد از ۱۸ سالگی درمان می‌شود؟

هیچ محدودیت سنی ثابتی برای جراحی اصلاحی زانو وجود ندارد. تکنیک جراحی مورد استفاده ممکن است بسته به سن متفاوت باشد. کودکان می‌توانند از تکنیک هدایت رشد استخوان و بزرگسالان می‌توانند از جراحی استئوتومی برای اصلاح زانوی ضربدری بهره‌مند شوند.