بورسیت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های التهابی مفصلی است که در بسیاری از موارد با درد، تورم و کاهش توانایی حرکت در مفاصل همراه است. این عارضه می‌تواند بر عملکرد روزانه افراد تأثیر بگذارد و کیفیت زندگی آن‌ها را کاهش دهد. در پاراگراف ابتدایی قصد داریم تا با بررسی مفاهیم پایه‌ای بورسیت، به درک عمیق‌تری از این بیماری برسیم. درک صحیح از آناتومی مفصل، ساختار بورس‌ها، نحوه عملکرد آن‌ها و عوامل مرتبطی چون التهاب، تاندونیت و آرتریت می‌تواند به شناخت بهتر این مشکل کمک کند. در ادامه، با بررسی ابعاد مختلف این بیماری، اطلاعات مفیدی در اختیار خوانندگان قرار خواهیم داد تا بتوانند در صورت مواجهه با بورسیت، تصمیمات درمانی و پیشگیرانه مناسبی اتخاذ کنند.
بورس و نقش آن در بدن
بورس‌ها کیسه‌های کوچک حاوی مایع سینوویال هستند که بین استخوان‌ها و بافت‌های نرم نظیر عضلات، تاندون‌ها و پوست قرار می‌گیرند. وظیفه اصلی بورس‌ها، کاهش اصطکاک و تسهیل حرکت بین این بافت‌هاست. در بدن انسان بیش از ۱۵۰ بورس وجود دارد که در نقاط مختلفی نظیر شانه، آرنج، زانو، ران و پاشنه پخش شده‌اند.
در شرایط طبیعی، بورس‌ها عملکرد روان و بی‌دردسری دارند. اما وقتی که این کیسه‌ها دچار التهاب می‌شوند، منجر به بروز بورسیت خواهند شد. در چنین شرایطی حرکت مفصل دشوار و دردناک می‌شود و ممکن است همراه با تورم، قرمزی و گرما در ناحیه ملتهب باشد.
انواع بورسیت
بورسیت بر اساس محل بروز، شدت، علت زمینه‌ای و حتی ماهیت التهابی به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. در ادامه، به مهم‌ترین انواع بورسیت به تفصیل اشاره خواهیم کرد:
۱. بورسیت زیرآکروومیال (Subacromial Bursitis)
این نوع در ناحیه شانه ایجاد می‌شود و بورس زیرآکرومیال که بین تاندون‌های عضلات روتاتور کاف و استخوان کتف قرار دارد، دچار التهاب می‌شود. معمولاً در ورزشکارانی که حرکات تکراری بازو انجام می‌دهند (مثل شناگران و پرتاب‌گران) دیده می‌شود. علائم شامل درد هنگام بالا بردن بازو، ضعف عضلات شانه و محدودیت حرکت است. در صورت عدم درمان مناسب، ممکن است با سندرم برخورد شانه یا پارگی تاندون همراه شود.
۲. بورسیت تروکانتریک (Trochanteric Bursitis)
بورس تروکانتریک در ناحیه بیرونی مفصل ران قرار دارد. التهاب این بورس موجب درد در قسمت خارجی لگن شده که ممکن است به ران و حتی زانو انتشار یابد. علل آن شامل فشار مزمن، استفاده بیش از حد از پاها، آسیب‌دیدگی‌های مکرر و بیماری‌هایی نظیر فیبرومیالژیا است. این نوع بورسیت غالباً در زنان میان‌سال و افراد با اضافه‌وزن مشاهده می‌شود.
۳. بورسیت پیش‌کشککی (Prepatellar Bursitis)
این نوع در ناحیه جلوی زانو رخ می‌دهد، جایی که بورس پیش‌کشککی قرار دارد. به علت زانو زدن‌های مکرر در فعالیت‌هایی نظیر کارهای ساختمانی یا نظافت، به آن “زانو خانه‌دارها” یا “زانو فرش‌باف‌ها” نیز می‌گویند. از علائم آن می‌توان به تورم جلوی زانو، درد هنگام خم‌کردن و گاهی خروج مایع اشاره کرد.
۴. بورسیت اولکرانون (Olecranon Bursitis)
در پشت آرنج و در نزدیکی برجستگی استخوانی اولکرانون قرار دارد. معمولاً بر اثر ضربه به آرنج، تکیه دادن مداوم یا عفونت بروز می‌کند. در صورت عفونت ممکن است ترشح چرک یا قرمزی شدید و تب مشاهده شود. درمان ممکن است شامل تخلیه مایع یا حتی مصرف آنتی‌بیوتیک باشد.
۵. بورسیت رتروکلکانیال (Retrocalcaneal Bursitis)
این نوع در پاشنه پا و درست در جلوی تاندون آشیل به وجود می‌آید. التهاب این بورس معمولاً به دلیل پوشیدن کفش نامناسب، دویدن روی سطوح سخت یا وجود ناهنجاری‌های پا ایجاد می‌شود. علائم آن شامل درد پاشنه به‌ویژه هنگام بالا رفتن از پله یا دویدن و تورم در پشت پاشنه است.
۶. بورسیت ایلیوپسواس (Iliopsoas Bursitis)
بورسی که بین تاندون عضله ایلیوپسواس و لگن قرار دارد. التهاب این بورس باعث درد در کشاله ران یا جلوی لگن می‌شود و معمولاً با فعالیت‌هایی مانند دویدن یا بالا رفتن از پله تشدید می‌گردد. ممکن است با مشکلات مفصل ران اشتباه گرفته شود.
۷. بورسیت ایسکیال (Ischial Bursitis)
بورسی که در ناحیه نشیمنگاه (استخوان ایسکیوم) قرار دارد. این نوع التهاب ممکن است به دلیل نشستن طولانی‌مدت روی سطوح سخت ایجاد شود و به آن “سندروم نساجان” نیز گفته می‌شود. درد در این ناحیه به‌ویژه هنگام نشستن یا بلند شدن از حالت نشسته مشاهده می‌شود.
علت بورسیت
علل بروز بورسیت را می‌توان در چند دسته کلی قرار داد، که هرکدام نقش مهمی در بروز یا تشدید التهاب بورس‌ها دارند. این عوامل ممکن است به‌صورت حاد (ناگهانی) یا مزمن (طولانی‌مدت) عمل کنند:
- حرکات تکراری و فشار مزمن
شایع‌ترین علت بورسیت، انجام حرکات تکراری است که فشار مداوم بر بورس وارد می‌کنند. این حرکات در فعالیت‌هایی مانند:
- نقاشی یا بالا نگه‌داشتن بازو به مدت طولانی
- زانو زدن مکرر (مثلاً در مشاغلی مانند لوله‌کشی یا فرشبافی)
- دویدن طولانی‌مدت یا بالا رفتن از پله‌ها
- کار با ماوس یا تایپ زیاد بدون استراحت باعث تحریک و در نهایت التهاب بورس‌ها می‌شوند.
- ضربه مستقیم یا آسیب حاد
برخورد ناگهانی یا ضربه مستقیم به مفصل نیز می‌تواند موجب تحریک و التهاب بورس شود. این حالت معمولاً در بورس‌های سطحی مانند بورس آرنج (اولکرانون) یا بورس زانو (پیش‌کشککی) دیده می‌شود.
- عفونت (بورسیت سپتیک)
در برخی موارد، بورس ممکن است باکتری‌هایی مانند استافیلوکوک را دریافت کرده و دچار عفونت شود. ورود این باکتری‌ها ممکن است از طریق بریدگی، زخم، نیش حشرات یا تزریقات نادرست اتفاق بیفتد. بورسیت سپتیک با علائمی مانند تب، قرمزی، درد شدید، خروج ترشحات و گاهی بی‌حالی عمومی همراه است. این نوع بورسیت نیاز به مداخله پزشکی فوری دارد.
- بیماری‌های التهابی سیستمیک
بیماری‌هایی که با التهاب مزمن همراه هستند، می‌توانند باعث بروز بورسیت به‌ویژه در چندین نقطه از بدن شوند:
- آرتریت روماتوئید: یکی از شایع‌ترین علل التهابی بورسیت مزمن است.
- نقرس: تجمع کریستال‌های اسید اوریک در بورس باعث التهاب می‌شود.
- پسودو نقرس (Pseudogout): با تجمع کریستال‌های پیروفسفات کلسیم در بورس همراه است.
- لوپوس: یک بیماری خودایمنی دیگر که می‌تواند بورس‌ها را درگیر کند.
- استفاده نادرست از تجهیزات یا وضعیت بدنی نامناسب
نشستن یا ایستادن در وضعیت‌های غیرارگونومیک یا استفاده از کفش‌های نامناسب نیز می‌تواند منجر به فشار بیش از حد بر بورس‌ها شود. مثلاً بورسیت پاشنه در افرادی که کفش پاشنه بلند یا تنگ می‌پوشند شایع‌تر است.
- چاقی و اضافه وزن
اضافه وزن می‌تواند فشار فیزیکی اضافی بر مفاصل به‌ویژه زانو و لگن وارد کند و احتمال التهاب بورس‌ها را افزایش دهد. در افراد چاق، بورسیت تروکانتریک و زانویی شیوع بیشتری دارد.
- افزایش سن
با بالا رفتن سن، بافت‌های نرم بدن انعطاف‌پذیری خود را از دست می‌دهند. این وضعیت باعث می‌شود تا بورس‌ها بیشتر در معرض التهاب ناشی از ضربه یا فعالیت‌های ساده روزمره قرار بگیرند.
- تفاوت‌های ساختاری و ناهنجاری‌های اسکلتی
افرادی که دارای پاهای پرانتزی، پای صاف یا اسکولیوز هستند ممکن است به دلیل توزیع نامتعادل فشار بر مفاصل، بیشتر در معرض بورسیت قرار گیرند. همچنین، طول نابرابر پاها می‌تواند باعث بورسیت در لگن یا زانو شود.
- واکنش‌های آلرژیک یا دارویی (نادر)
در موارد نادری، واکنش‌های دارویی یا آلرژیک ممکن است منجر به التهاب بورس شوند، به‌خصوص در بیمارانی که داروهای ایمونولوژیک یا تزریقات مکرر دریافت می‌کنند.
علائم بورسیت
علائم بورسیت بسته به محل و شدت التهاب می‌تواند متفاوت باشد، اما معمول‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- درد در ناحیه مفصل، به‌خصوص هنگام حرکت
- تورم و حساسیت به لمس
- قرمزی و گرما در ناحیه التهاب
- محدودیت حرکتی
- گاهی تب در صورت بورسیت عفونی
بیماران اغلب از کاهش قدرت و تحرک شکایت دارند، به‌ویژه زمانی که التهاب شدید باشد یا به صورت مزمن تکرار شود.
عوامل خطر بورسیت
افراد خاصی بیشتر در معرض ابتلا به بورسیت قرار دارند، از جمله:
- ورزشکاران: به‌خصوص آن‌هایی که حرکات تکراری انجام می‌دهند (مانند شناگران، بیسبالیست‌ها، دوندگان)
- شاغلان در مشاغل فیزیکی: لوله‌کش‌ها، قالیباف‌ها، نقاشان
- سالمندان: به دلیل تحلیل بافت‌ها و افزایش احتمال التهاب مفاصل
- افراد با بیماری‌های زمینه‌ای: مانند آرتریت روماتوئید یا نقرس
پیشگیری از بورسیت
پیشگیری از بورسیت نیازمند رعایت اصول ارگونومی، گرم‌کردن مناسب قبل از فعالیت بدنی و آگاهی از حرکات آسیب‌زا است.
- استفاده از تجهیزات محافظتی مانند زانوبند یا پدهای نرم
- تغییر وضعیت بدن در فواصل زمانی مناسب
- پرهیز از فعالیت‌های مکرر بدون استراحت
- حفظ وزن مناسب برای کاهش فشار بر مفاصل
- تقویت عضلات اطراف مفصل برای حمایت بهتر از بورس‌ها
تشخیص بورسیت
تشخیص بورسیت معمولاً بر اساس شرح حال، معاینه فیزیکی و در برخی موارد تصویربرداری صورت می‌گیرد:
الف) معاینه فیزیکی
پزشک نواحی دردناک را لمس می‌کند و دامنه حرکت مفصل را بررسی می‌کند.
ب) تصویربرداری
- سونوگرافی: کمک به مشاهده تورم بورس و بررسی تجمع مایع
- MRI: جهت تشخیص افتراقی از سایر مشکلات مانند پارگی تاندون یا آرتریت
- رادیوگرافی: برای رد کردن مشکلات استخوانی
ج) آزمایش مایع بورس
در موارد مشکوک به بورسیت عفونی یا نقرسی، پزشک ممکن است مایع درون بورس را از طریق آسپیراسیون خارج و مورد آزمایش قرار دهد.
درمان بورسیت
درمان بورسیت بسته به نوع، شدت، علت زمینه‌ای و وضعیت سلامت عمومی بیمار متفاوت است. درمان ممکن است شامل روش‌های محافظه‌کارانه تا مداخلات پیشرفته‌تر باشد. در این بخش، به تفصیل به گزینه‌های درمانی بورسیت می‌پردازیم:
- درمان‌های خانگی و مراقبتی اولیه
در مراحل اولیه و در موارد خفیف، اقداماتی ساده ولی مؤثر می‌توانند به بهبود علائم کمک کنند:
- استراحت: اجتناب از فعالیت‌هایی که باعث تشدید درد می‌شوند. استراحت مناسب به کاهش التهاب کمک می‌کند.
- یخ‌گذاری (کمپرس سرد): استفاده از یخ به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه چند بار در روز روی ناحیه دردناک، به کاهش التهاب و تورم کمک می‌کند.
- بالا نگه داشتن عضو مبتلا: اگر امکان‌پذیر باشد، بالا نگه داشتن اندام درگیر می‌تواند به کاهش ورم کمک کند.
- داروهای ضدالتهاب و مسکن‌ها
- NSAIDs (داروهای ضدالتهاب غیر استروئیدی) مانند ایبوپروفن، ناپروکسن یا سلکوکسیب برای کاهش درد و التهاب تجویز می‌شوند.
- در صورت نیاز، پزشک ممکن است داروهای قوی‌تری نظیر مهارکننده‌های COX-2 یا داروهای ترکیبی با استامینوفن را پیشنهاد دهد.
- فیزیوتراپی و تمرین‌درمانی
فیزیوتراپی یکی از مؤثرترین درمان‌های بلندمدت بورسیت است و به موارد زیر کمک می‌کند:
- بهبود دامنه حرکتی مفصل
- تقویت عضلات اطراف مفصل برای جلوگیری از عود بیماری
- اصلاح الگوهای حرکتی و وضعیت بدن
- کاهش درد از طریق استفاده از روش‌هایی مانند اولتراسوندتراپی، لیزرتراپی و تحریک الکتریکی
تمرین‌های کششی و تقویتی خاص، بر اساس ناحیه درگیر (مثلاً شانه، زانو یا لگن) طراحی می‌شوند.
- تزریق کورتیکواستروئیدها
اگر بورسیت با درمان‌های اولیه بهبود نیابد، تزریق مستقیم داروهای استروئیدی به بورس ممکن است لازم شود. این تزریق‌ها:
- التهاب را به‌سرعت کاهش می‌دهند
- درد را تسکین می‌دهند
- معمولاً همراه با بی‌حسی موضعی انجام می‌شوند
نکته: استفاده مکرر از این تزریق‌ها ممکن است به تحلیل بافت‌های اطراف منجر شود و باید با احتیاط انجام شود.
- آسپیراسیون (تخلیه مایع)
در مواردی که بورسیت با تجمع زیاد مایع همراه باشد، پزشک ممکن است با سرنگ مایع اضافی را خارج کند. این کار:
- درد و فشار را کاهش می‌دهد
- به تشخیص عفونت یا بیماری زمینه‌ای کمک می‌کند (در صورت ارسال نمونه به آزمایشگاه)
- آنتی‌بیوتیک‌ها (در صورت بورسیت عفونی)
در بورسیت سپتیک یا عفونی، درمان با آنتی‌بیوتیک ضروری است:
- آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی یا تزریقی بسته به شدت عفونت تجویز می‌شوند.
- در موارد شدید، بستری شدن و درمان داخل وریدی لازم است.
تشخیص و شروع زودهنگام آنتی‌بیوتیک از عوارض خطرناک مانند انتشار عفونت به بافت‌های مجاور یا سپسیس جلوگیری می‌کند.
- جراحی (در موارد نادر و مزمن)
وقتی بورسیت به درمان‌های محافظه‌کارانه پاسخ نمی‌دهد یا مکرراً عود می‌کند، گزینه جراحی مطرح می‌شود:
- بورسکتومی (Bursectomy): برداشتن بورس ملتهب به‌صورت باز یا آرتروسکوپیک
- معمولاً در مواردی مانند بورسیت مزمن آرنج یا زانو انجام می‌شود
دوره نقاهت پس از جراحی ممکن است نیاز به فیزیوتراپی داشته باشد تا حرکت مفصل حفظ شود و از تشکیل چسبندگی جلوگیری گردد.
- اصلاح سبک زندگی و تغییرات محیطی
درمان مؤثر، اغلب مستلزم تغییرات رفتاری و محیطی است:
- کاهش وزن برای کاهش فشار روی مفاصل (به‌ویژه زانو، لگن و پاشنه)
- اصلاح وضعیت نشستن و ایستادن
- استفاده از وسایل کمکی مانند پد نرم برای نشستن یا زانوبند
- کاهش فعالیت‌های تحریک‌کننده یا تغییر تکنیک انجام آن‌ها
- درمان‌های مکمل و جایگزین
برخی بیماران ممکن است از درمان‌های مکمل نیز سود ببرند:
- طب سوزنی برای کاهش درد مزمن
- ماساژ درمانی برای کاهش اسپاسم عضلانی اطراف بورس
- مکمل‌هایی مانند امگا-۳ یا کورکومین (زردچوبه) با خاصیت ضدالتهابی ملایم
نکته: پیش از استفاده از درمان‌های مکمل باید با پزشک مشورت شود.
جمع‌بندی
در نهایت، بورسیت به عنوان یک بیماری التهابی مفصلی، می‌تواند مشکلات جدی در زندگی روزمره افراد ایجاد کند. آگاهی از علل، علائم و راهکارهای پیشگیری و درمان این بیماری نقش کلیدی در کنترل آن دارد. با رعایت نکات ساده‌ای مانند حفظ ارگونومی در کار، پرهیز از فشار مداوم بر مفاصل و مراقبت از سلامت عمومی، می‌توان از بروز بسیاری از موارد بورسیت جلوگیری کرد. در صورت بروز علائم، تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌تواند به بازگشت سریع‌تر به زندگی عادی کمک کند و از عوارض مزمن آن جلوگیری نماید. شناخت دقیق و علمی از بورسیت، کلید اصلی در مدیریت مؤثر آن است.
