بیماری استئومالاسی یا همان نرمی استخوان در بزرگسالان یکی از اختلالات متابولیک استخوان است که در نتیجه‌ی نقص در فرآیند معدنی شدن ماتریکس استخوانی به وجود می‌آید. در این بیماری، استخوان‌ها به‌دلیل کمبود مواد معدنی مانند کلسیم، فسفر و ویتامین D، خاصیت سختی و استحکام خود را از دست می‌دهند و نرم، شکننده و دردناک می‌شوند. در واقع، استئومالاسی را می‌توان نسخه‌ی بزرگسالانه‌ی بیماری راشیتیسم (Rickets) در کودکان دانست.
از دیدگاه علمی، عوامل متعددی همچون کمبود مزمن ویتامین D، اختلال در جذب روده‌ای مواد معدنی، بیماری‌های کلیوی، مصرف داروهای خاص و حتی مشکلات ژنتیکی در ایجاد استئومالاسی نقش دارند. در این متن به‌صورت جامع به ابعاد مختلف این بیماری از جمله علائم، علل، تشخیص، درمان، پیشگیری و تفاوت آن با راشیتیسم می‌پردازیم.
منابع: سازمان جهانی بهداشت (WHO)، بنیاد بین‌المللی پوکی استخوان، MedlinePlus، Mayo Clinic
استئومالاسی
برای درک درست استئومالاسی، باید بدانیم که استخوان ساختاری زنده و پویاست. در حالت طبیعی، استخوان از دو بخش اصلی تشکیل شده است: ماتریکس آلی (شامل کلاژن) و بخش معدنی (شامل کریستال‌های فسفات کلسیم). وقتی فرآیند معدنی شدن این ماتریکس به درستی انجام نشود، ساختار استخوان نرم و انعطاف‌پذیر می‌گردد؛ این حالت همان نرمی استخوان در بزرگسالان یا استئومالاسی است.
این بیماری برخلاف پوکی استخوان (استئوپروز) که در آن تراکم استخوان کاهش می‌یابد، با نقص در معدنی شدن استخوان همراه است، نه با کاهش حجم آن. در نتیجه، بیمار ممکن است استخوان‌های نرمی داشته باشد که حتی با ضربات جزئی نیز دچار شکستگی یا تغییر شکل شوند.
از نظر بافت‌شناسی، استخوان‌های مبتلا به استئومالاسی دارای لایه‌های غیرمعدنی ضخیمی هستند و در تصویربرداری‌ها، تراکم استخوان کاهش‌یافته ولی با الگوی خاصی از ناهنجاری‌های معدنی دیده می‌شود. این بیماری معمولاً به‌صورت مزمن پیشرفت می‌کند و در ابتدا ممکن است بدون علامت باشد تا زمانی که درد یا شکستگی بروز کند.
از ابعاد اجتماعی و بالینی، استئومالاسی می‌تواند باعث کاهش کیفیت زندگی، محدودیت حرکتی، افسردگی ناشی از درد مزمن و حتی افزایش خطر افتادن در سالمندان شود.
علائم استئومالاسی
علائم این بیماری به‌تدریج ظاهر می‌شوند و گاهی ممکن است سال‌ها نادیده گرفته شوند. شایع‌ترین علامت نرمی استخوان در بزرگسالان درد منتشر در استخوان‌ها، به‌ویژه در لگن، پاها، دنده‌ها و قسمت تحتانی کمر است. این درد معمولاً با فعالیت بدنی تشدید شده و با استراحت کاهش می‌یابد.
ضعف عضلانی به‌خصوص در عضلات نزدیک به تنه (مانند ران و بازو) نیز یکی از نشانه‌های مهم استئومالاسی است. بیمار ممکن است در بالا رفتن از پله، برخاستن از صندلی یا راه رفتن دچار مشکل شود. در موارد پیشرفته، تغییر شکل استخوان‌ها مانند خمیدگی پاها یا انحنای ستون فقرات رخ می‌دهد.
برخی از بیماران از احساس خستگی مداوم، کاهش انرژی، بی‌خوابی و حساسیت بیش از حد در استخوان‌ها شکایت دارند. در کودکان، این علائم مشابه راشیتیسم دیده می‌شود اما در بزرگسالان، علت اصلی بروز این علائم همان استئومالاسی است.
در مراحل پیشرفته، حتی ممکن است شکستگی‌های خودبه‌خودی در دنده‌ها یا لگن رخ دهد که بدون آسیب‌دیدگی شدید به وجود می‌آیند. گاهی این بیماران با تشخیص اشتباه «فیبرومیالژیا» یا «دردهای مزمن عضلانی» درمان می‌شوند، در حالی که علت اصلی آن نرمی استخوان در بزرگسالان است.
علل استئومالاسی
علل بروز استئومالاسی متنوع است اما بیشترین نقش را کمبود ویتامین D ایفا می‌کند. این ویتامین برای جذب کلسیم و فسفر در روده و معدنی شدن استخوان ضروری است. کمبود آن می‌تواند ناشی از عوامل زیر باشد:
- کمبود نور آفتاب: ویتامین D عمدتاً در پوست تحت تأثیر اشعه فرابنفش خورشید سنتز می‌شود. زندگی در مناطق کم‌نور یا استفاده از لباس‌های پوشیده در تمام طول سال می‌تواند باعث کمبود آن شود.
- تغذیه نامناسب: مصرف ناکافی لبنیات، ماهی‌های چرب، زرده تخم‌مرغ و غذاهای غنی‌شده با ویتامین D نیز در ایجاد نرمی استخوان در بزرگسالان نقش دارد.
- اختلال در جذب گوارشی: بیماری‌هایی مانند سلیاک، بیماری کرون یا جراحی بای‌پس معده باعث کاهش جذب مواد معدنی و ویتامین D می‌شوند.
- بیماری‌های کلیوی و کبدی: این اندام‌ها در فعال‌سازی ویتامین D نقش دارند؛ در صورت اختلال عملکرد آنها، فرم فعال ویتامین D کاهش می‌یابد.
- مصرف داروهای خاص: داروهایی مانند فنی‌توئین و فنوباربیتال متابولیسم ویتامین D را افزایش داده و سطح آن را در بدن کاهش می‌دهند.
- اختلالات ارثی: برخی نادر از جهش‌های ژنتیکی می‌توانند سبب بروز استئومالاسی ارثی شوند.
در نهایت، هر عاملی که تعادل بین جذب، استفاده و دفع کلسیم و فسفر را بر هم بزند، می‌تواند منجر به استئومالاسی گردد.
تشخیص استئومالاسی
تشخیص این بیماری بر پایه‌ی ترکیبی از علائم بالینی، آزمایش‌های خون، تصویربرداری و در مواردی نمونه‌برداری از استخوان است. پزشک ابتدا از طریق بررسی علائم و سوابق بیمار به وجود نرمی استخوان در بزرگسالان مشکوک می‌شود.
در آزمایش خون معمولاً کاهش سطح کلسیم، فسفر و ویتامین D مشاهده می‌شود. در مقابل، آنزیم آلکالین فسفاتاز افزایش می‌یابد که نشانه‌ای از فعالیت بیش از حد سلول‌های استخوان‌ساز در تلاش برای ترمیم استخوان است.
در تصویربرداری با اشعه X، استخوان‌ها ظاهری کم‌تراکم و دارای خطوط لوسر (Looser’s zones) دارند که نشانه شکستگی‌های ریز هستند. در برخی موارد از اسکن استخوان یا MRI نیز برای بررسی دقیق‌تر استفاده می‌شود.
نمونه‌برداری از استخوان (Bone biopsy) تنها در موارد پیچیده انجام می‌شود تا نقص در معدنی شدن ماتریکس به‌طور قطعی تأیید گردد. در کنار این، سنجش تراکم استخوان (DXA scan) می‌تواند شدت کاهش مواد معدنی را نشان دهد.
تشخیص زودهنگام استئومالاسی اهمیت زیادی دارد زیرا در صورت درمان مناسب، بیشتر تغییرات قابل برگشت هستند.
روش‌های درمانی استئومالاسی
درمان این بیماری عمدتاً بر اصلاح علت زمینه‌ای و جبران کمبود مواد معدنی متمرکز است. در اغلب موارد، تجویز مکمل‌های ویتامین D به همراه کلسیم و فسفر، ستون اصلی درمان نرمی استخوان در بزرگسالان را تشکیل می‌دهد.
- مکمل ویتامین D: بسته به شدت کمبود، پزشک ممکن است دوزهای بالای خوراکی یا تزریقی تجویز کند. در بیماری‌های کلیوی، از فرم فعال ویتامین D یعنی «کلسیتریول» استفاده می‌شود.
- تغذیه مناسب: مصرف روزانه لبنیات، ماهی سالمون، تخم‌مرغ، جگر و مواد غذایی غنی‌شده با ویتامین D و کلسیم توصیه می‌شود.
- نور آفتاب: قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید (۱۵ تا ۳۰ دقیقه در روز) می‌تواند به سنتز طبیعی ویتامین D کمک کند.
- درمان بیماری‌های زمینه‌ای: در صورتی که علت استئومالاسی بیماری گوارشی یا کلیوی باشد، درمان آنها برای جلوگیری از عود ضروری است.
- فیزیوتراپی و ورزش: تمرینات سبک برای تقویت عضلات و بهبود تعادل می‌تواند از خطر سقوط و شکستگی جلوگیری کند.
در موارد پیشرفته که تغییر شکل استخوان‌ها یا شکستگی‌های مکرر وجود دارد، ممکن است نیاز به جراحی یا استفاده از وسایل کمکی باشد. با درمان به‌موقع، بیشتر بیماران طی چند ماه بهبود قابل‌توجهی در درد و عملکرد حرکتی تجربه می‌کنند.
عوارض استئومالاسی
اگر نرمی استخوان در بزرگسالان درمان نشود، می‌تواند به عوارض جدی منجر شود. از جمله این عوارض می‌توان به شکستگی‌های مکرر، تغییر شکل دائمی استخوان‌ها، درد مزمن، ناتوانی حرکتی و حتی کاهش قد اشاره کرد.
درد مداوم باعث کاهش فعالیت بدنی، افسردگی و مشکلات خواب می‌شود. در سالمندان، خطر افتادن و آسیب‌های ثانویه افزایش می‌یابد. در زنان، استئومالاسی درمان‌نشده ممکن است با پوکی استخوان همزمان شده و شدت شکستگی‌ها را دوچندان کند.
همچنین در بیماران مبتلا به بیماری‌های کلیوی یا سوء‌جذب مزمن، ادامه روند استئومالاسی ممکن است موجب هیپوکلسمی شدید و اسپاسم عضلات گردد. به همین دلیل، پیگیری درمان و کنترل مداوم سطح ویتامین D و کلسیم حیاتی است.
پیشگیری از استئومالاسی
پیشگیری از نرمی استخوان در بزرگسالان ساده‌تر از درمان آن است. رعایت چند اصل ساده می‌تواند از بروز این بیماری جلوگیری کند:
- تغذیه غنی از ویتامین D و کلسیم: مصرف روزانه مواد غذایی غنی از این دو عنصر حیاتی است.
- نور خورشید کافی: حداقل چند بار در هفته قرار گرفتن در معرض نور آفتاب بدون استفاده از ضدآفتاب، به سنتز طبیعی ویتامین D کمک می‌کند.
- فعالیت بدنی منظم: ورزش‌های سبک وزن‌دار مانند پیاده‌روی و یوگا به تقویت استخوان‌ها کمک می‌کنند.
- بررسی دوره‌ای سطح ویتامین D: به‌ویژه در افراد سالمند، زنان باردار، و کسانی که رژیم گیاه‌خواری دارند.
- درمان بیماری‌های زمینه‌ای: کنترل مشکلات گوارشی و کلیوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
با رعایت این موارد، احتمال ابتلا به استئومالاسی تا حد زیادی کاهش می‌یابد.
تفاوت راشیتیسم و استئومالاسی
هر دو بیماری ناشی از اختلال در معدنی شدن استخوان هستند، اما تفاوت اصلی آنها در سن بروز است. راشیتیسم در دوران کودکی رخ می‌دهد، در حالی‌که استئومالاسی مختص بزرگسالان است. در راشیتیسم، صفحات رشد استخوان‌ها هنوز بسته نشده‌اند و ناهنجاری‌هایی مانند پاهای پرانتزی، جمجمه نرم و تغییر شکل قفسه سینه دیده می‌شود.
در مقابل، در نرمی استخوان در بزرگسالان صفحات رشد بسته‌اند و تغییرات بیشتر در استخوان‌های بلند و ستون فقرات دیده می‌شود. از نظر آزمایشگاهی، هر دو بیماری کاهش ویتامین D، کلسیم و فسفر را نشان می‌دهند اما درمان مشابهی بر پایه‌ی جبران این کمبودها دارند.
شناخت تفاوت‌های این دو بیماری برای تشخیص و درمان دقیق ضروری است، زیرا در کودکان می‌تواند از تأخیر رشد جلوگیری کند و در بزرگسالان مانع از ناتوانی‌های دائمی ناشی از استئومالاسی گردد.
نتیجه‌گیری
در پایان می‌توان گفت که استئومالاسی یا نرمی استخوان در بزرگسالان یکی از بیماری‌های قابل پیشگیری اما در عین حال ناتوان‌کننده است که ناشی از اختلال در معدنی شدن استخوان‌هاست. تشخیص زودهنگام، درمان مناسب با ویتامین D و اصلاح سبک زندگی، می‌تواند از پیشرفت بیماری جلوگیری کرده و کیفیت زندگی بیماران را به‌طور چشمگیری بهبود بخشد.
درک اهمیت ویتامین D، تغذیه مناسب و نور خورشید نه‌تنها در حفظ سلامت استخوان بلکه در عملکرد کلی بدن نقش اساسی دارد. بنابراین، آگاهی عمومی از علائم و عوامل خطر استئومالاسی می‌تواند گامی مؤثر در کاهش شیوع این بیماری در جامعه باشد.
