کیفوز یا گوژپشتی چیست و چگونه درمان می شود؟

کیفوز یا گوژپشتی یکی از اختلالات شایع ستون فقرات است که در آن قسمت فوقانی پشت بدن به‌صورت غیرطبیعی به سمت جلو خم می‌شود و موجب ایجاد انحنای قابل‌مشاهده در ناحیه پشتی یا قفسه سینه می‌گردد. در حالت طبیعی، ستون فقرات دارای سه انحنا در نواحی گردنی، پشتی و کمری است که به تعادل بدن کمک می‌کند؛ اما در حالت کیفوز، انحنای پشتی بیش از حد معمول می‌شود و ظاهر بدن فرد به سمت قوزکرده یا خمیده تغییر می‌یابد.

در اصطلاح پزشکی، به این وضعیت Kyphosis گفته می‌شود. گاهی کیفوز تنها ناشی از حالت نامناسب بدن است و با اصلاح وضعیت و تقویت عضلات پشت قابل برگشت است، اما در برخی موارد ممکن است به دلیل ناهنجاری‌های ساختاری مهره‌ها، بیماری‌های استخوانی یا دلایل مادرزادی ایجاد شود. این عارضه می‌تواند در هر سنی دیده شود، اما در نوجوانان و سالمندان شایع‌تر است.

کیفوز یا گوژپشتی

برای درک درست کیفوز یا گوژپشتی، باید ابعاد مختلف آن را شناخت؛ زیرا این وضعیت تنها یک خمیدگی ساده نیست بلکه بر ساختار، عملکرد و حتی احساس فرد از بدن خود اثر می‌گذارد.

1. بعد ساختاری و آناتومیک: در حالت طبیعی، زاویه کیفوز ناحیه پشتی بین ۲۰ تا ۴۵ درجه است. وقتی این زاویه از ۴۵ درجه بیشتر می‌شود، به آن «هیپرکیفوز» (Hyperkyphosis) گفته می‌شود. افزایش این زاویه می‌تواند باعث تغییر در مرکز ثقل بدن، فشار بیش از حد بر مهره‌ها و در نهایت درد یا تغییر فرم استخوانی شود.
2. بعد عملکردی: کیفوز باعث می‌شود قفسه سینه کمی جمع‌تر شده و ظرفیت تنفسی کاهش یابد. در موارد شدید، حتی روی عملکرد قلب و ریه اثر منفی دارد. از نظر حرکتی نیز انعطاف‌پذیری کاهش می‌یابد و حرکات خم شدن یا صاف ایستادن دشوار می‌شود.
3. بعد روانی و اجتماعی: فرد مبتلا ممکن است احساس نارضایتی از ظاهر خود، کاهش اعتمادبه‌نفس یا نگرانی از قضاوت اجتماعی داشته باشد. در نوجوانان، این بعد روانی گاه مهم‌تر از بعد فیزیکی است.
4. بعد بالینی و درمانی: از دید پزشکان، شناخت نوع کیفوز و شدت آن برای تصمیم‌گیری درمانی حیاتی است. در برخی موارد فقط اصلاح وضعیت و فیزیوتراپی کافی است، در حالی‌که در موارد دیگر نیاز به جراحی وجود دارد.

انواع کیفوز

کیفوز بر اساس علت و ماهیت، به چند نوع تقسیم می‌شود:

۱. کیفوز وضعیتی (Postural Kyphosis)

این نوع، شایع‌ترین شکل گوژپشتی است و معمولاً در نوجوانان و جوانان دیده می‌شود. علت اصلی آن نشستن یا ایستادن نادرست، استفاده طولانی از تلفن همراه یا کامپیوتر و ضعف عضلات پشت است. ویژگی بارز این نوع کیفوز، قابل‌اصلاح بودن آن است؛ یعنی با اصلاح وضعیت بدن و انجام تمرینات مخصوص، به‌تدریج خمیدگی کاهش می‌یابد.

نکته: در این حالت ساختار مهره‌ها طبیعی است.

۲. کیفوز ساختاری یا بیماری شوئرمان (Scheuermann’s Kyphosis)

در این نوع، مهره‌ها به‌صورت گوه‌ای شکل رشد می‌کنند و قوس پشتی سفت و غیرقابل‌اصلاح می‌شود. اغلب در دوران بلوغ ایجاد می‌شود و می‌تواند باعث درد مزمن یا محدودیت حرکتی گردد. در این نوع کیفوز، معمولاً نیاز به درمان فیزیوتراپی تخصصی یا بریس وجود دارد و در موارد شدید ممکن است جراحی لازم شود.

۳. کیفوز مادرزادی (Congenital Kyphosis)

ناشی از نقص در شکل‌گیری مهره‌ها از زمان جنینی است. این نوع معمولاً از همان کودکی مشخص می‌شود و تمایل زیادی به پیشرفت دارد. در صورت عدم درمان، ممکن است منجر به مشکلات عصبی و رشد نامتقارن بدن شود.

۴. کیفوز پیری یا استئوپوروتیک

در افراد مسن، به‌ویژه زنان، پوکی استخوان می‌تواند باعث شکستگی‌های فشاری در مهره‌ها شود و در نتیجه گوژپشتی ایجاد گردد. این نوع با عنوان «کیفوز پیری» شناخته می‌شود و معمولاً همراه با درد و کاهش قد است.

نقل‌قول از Mayo Clinic:
“Kyphosis is an excessive forward rounding of the upper back. In older people, kyphosis is often due to weakness in the spinal bones that causes them to compress or crack.”
ترجمه: «کیفوز به معنای خمیدگی بیش‌ازحد قسمت فوقانی پشت است. در سالمندان، این عارضه اغلب به دلیل ضعف استخوان‌های ستون فقرات ایجاد می‌شود که موجب فشردگی یا شکستگی آن‌ها می‌گردد.»

علائم کیفوز

علائم کیفوز بسته به شدت و نوع آن متفاوت است. در مراحل اولیه، ممکن است هیچ نشانه‌ای وجود نداشته باشد، اما به‌تدریج موارد زیر بروز می‌کند:

در کودکان یا نوجوانان، والدین معمولاً متوجه قوس غیرطبیعی در پشت فرزندشان می‌شوند. در بزرگسالان، درد یا کوتاه شدن قد از نشانه‌های شایع است.

علت کیفوز

دلایل بروز کیفوز بسیار متنوع‌اند و معمولاً به دو گروه ساختاری و غیرساختاری تقسیم می‌شوند:

۱. علل ساختاری

• نقص رشد مهره‌ها: مانند کیفوز مادرزادی.
• شکستگی‌های فشاری: به‌ویژه ناشی از پوکی استخوان.
• بیماری شوئرمان: رشد نامتقارن مهره‌ها در نوجوانی.
• عفونت‌ها یا تومورها: که می‌توانند مهره‌ها را تخریب کنند.

۲. علل غیرساختاری

• وضعیت بدنی نامناسب: نشستن طولانی‌مدت پشت میز یا استفاده زیاد از تلفن همراه با سر خمیده.
• ضعف عضلات پشت و شکم: که موجب عدم تعادل عضلانی در ستون فقرات می‌شود.
• بیماری‌های سیستمیک: مانند پوکی استخوان یا آرتروز که به‌مرور مهره‌ها را تضعیف می‌کنند.

نقل‌قول از NIH (National Institutes of Health):
“The most common causes of kyphosis include poor posture, spinal deformities, and bone diseases such as osteoporosis.”
ترجمه: «شایع‌ترین دلایل کیفوز شامل وضعیت بد بدن، ناهنجاری‌های ستون فقرات و بیماری‌های استخوانی مانند پوکی استخوان است.»

تشخیص کیفوز

تشخیص کیفوز یا گوژپشتی معمولاً با معاینه فیزیکی آغاز می‌شود. پزشک از بیمار می‌خواهد صاف بایستد تا شکل ستون فقرات بررسی شود. در مراحل بعد، از عکسبرداری رادیولوژی (X-ray) برای اندازه‌گیری زاویه کیفوز استفاده می‌شود. اگر زاویه بیش از ۴۵ تا ۵۰ درجه باشد، معمولاً تشخیص کیفوز قطعی است. در برخی موارد، MRI یا CT Scan برای بررسی فشار بر نخاع یا آسیب‌های استخوانی استفاده می‌شود. گاهی پزشک تست عملکرد ریه را نیز توصیه می‌کند، زیرا کیفوز شدید می‌تواند ظرفیت تنفسی را کاهش دهد.

درمان کیفوز

پیش از شرح روش‌ها لازم است تأکید شود که انتخاب روش درمانی بستگی مستقیم به عوامل زیر دارد: نوع کیفوز (وضعیتی، Scheuermann، مادرزادی، پیری/استئوپوروتیک)، شدت زاویه (درجه انحنا)، سن بیمار، سرعت پیشرفت، وجود درد یا نقص عصبی، اختلال عملکرد تنفسی و خواست بیمار از لحاظ زیبایی. تصمیم‌گیری باید تیمی (ارتوپد ستون‌فقرات، فیزیوتراپ، پزشک داخلی/غدد استخوان، در صورت نیاز ریه‌پزشک و روان‌شناس) و فردی باشد. به‌طورکلی درمان‌ها به دو گروه تقسیم می‌شوند:

درمان‌های غیرجراحی (حفظی / محافظه‌کارانه)

۱. فیزیوتراپی ساختاری و برنامه تمرینی هدفمند

مقدمه و کاربرد: پایه درمان همه انواع قابل‌اصلاح کیفوزِ وضعیتی و بسیاری از اشکال خفیف تا متوسط است. هدف: تقویت اکستنسورهای پشتی، تقویت هسته (core)، افزایش تحرک قفسه سینه، اصلاح الگوهای حرکتی و آموزش وضعیت (posture retraining).

محتوا و مثال‌های عملی:

• ارزیابی اولیه: ارزیاب فیزیوتراپیست زاویه انحنا، قدرت عضلات اکستنسور (مانند ایلیوستـالیس و اسپاینالیس)، انعطاف قفسه سینه، الگوی تنفس و اختلالات تعادل را می‌سنجد.
• تمرینات تقویتی (نمونه‌ها):
  • Prone trunk lifts (بالا بردن قفسه سینه در حالت دمر): ۳ ست × ۱۰–۱۵ تکرار.
  • Scapular retraction with resistance band: 3 ست × ۱۲ تکرار.
  • Rowing exercises (با دمبل/کش) برای تقویت فیله‌های بین تیغه‌شانه.
  • Core stabilization: پل (glute bridge)، پلانک‌های کامل/جانبی ۳ × ۲۰–۶۰ ثانیه.
• تمرینات موبیلیزاسیون و کشش: کشش پکتورالیس مینیور/ماژور با رولر یا دیوار، mobilization thoracic extension روی رول فومی.
• آموزش الگوهای پوسچرال: cueing برای چانه تاک، عقب بردن شانه‌ها، تنظیم ارتفاع میز/صندلی.
• برنامه نمونه: ۲–۳ جلسه حضوری در هفته برای ۶–۱۲ هفته همراه برنامه خانگی روزانه (۱۵–۳۰ دقیقه)، ارزیابی هر ۴ هفته و تدریج افزایش بار.

موارد موفقیت و محدودیت: در کیفوز وضعیتی و بسیاری از بیماران نوجوان یا بزرگسال جوان بسیار مؤثر است؛ در کیفوز ساختاری شدید اثر محدودتر است ولی می‌تواند درد و عملکرد را بهبود بخشد.

۲. بریس‌ها

مقدمه: هدف بریس‌ها، کنترل یا کاهش پیشرفت انحنا طی دوره رشد (به‌ویژه در نوجوانان) و در برخی بزرگسالان کاهش درد یا ثبات موقت است.

انواع رایج و عملکرد:

• Milwaukee brace: یک بریس گردنی–سینه‌ای بلند؛ برای کیفوز‌های بالاتر یا ساختاری تاریخی استفاده شده است.
• TLSO (Thoraco-Lumbar-Sacral Orthosis): بریس سینه‌ای–کمری کوتاه‌تر که برای کنترل انحنا و حمایت روزمره کاربرد دارد.
• Braceهای سفارشی برای Scheuermann: در نوجوانان در حال رشد، استفاده مداوم (حدود ۱۶–۲۳ ساعت در روز) می‌تواند روند انحنا را کند یا اصلاح کند.

موارد کاربرد و ملاحظات بالینی:

• بهتر در مبتلایان جوان (در حال رشد) و در انحناهای انعطاف‌پذیر.
• پروتکل: استفاده مداوم ماه‌ها تا سال‌ها، پیگیری فشرده با عکس رادیولوژی.
• عوارض: ناراحتی پوستی، مشکلات تنفسی در بریس‌های نامناسب، و کاهش انگیزه برای تمرینات فعال اگر بریس تنها درمان باشد. در نتیجه همزمانی بریس و فیزیوتراپی توصیه می‌شود.

۳. درمان طبی و مدیریت درد

هدف: کنترل درد، کاهش التهاب و آماده‌سازی بیمار برای توان‌بخشی فعال یا بهبود کیفیت زندگی در بیماران مزمن.

داروها و ملاحظات:

• NSAIDs (مثلاً ایبوپروفن، ناپروکسن) برای درد التهابی-مکانیکی کوتاه‌مدت.
• مسکن‌های خوراکی (پاراستامول) و در موارد درد شدید کوتاه‌مدت مخلوط‌های قوی‌تر تحت نظر پزشک.
• شِل‌کننده‌های عضلانی برای کرامپ و اسپاسم.
• داروهای ضدافسردگی‌های با دوز پایین (برای درد مزمن) در موارد خاص.
• داروهای ضدپوکی استخوان (bisphosphonates، denosumab، teriparatide) در بیمارانی که کیفوز ناشی از شکستگی فشاری مهره‌ مرتبط با پوکی استخوان دارند — اینها هدف‌شان تقویت استخوان و پیشگیری از شکستگی‌های بعدی است.

ملاحظات: داروها علامت‌محورند و به‌ندرت علت را درمان می‌کنند؛ ترکیب با فیزیوتراپی و درمان‌های اصلاحی ضروری است.

۴. اقدامات کمّی/کمکی (تزریقات و روش‌های مداخله‌ای)

موارد و هدف: عمدتاً برای کنترل دردِ مجزا یا درد ناشی از فشردگی عصبی یا مشکلات دیسکی.

گزینه‌ها:

• Epidural steroid injection (ESI) یا فاست بلاک در صورت وجود درد رادیکولار یا التهاب عصبی همراه.
• Selective nerve root block برای تشخیص و تسکین.
• Vertebroplasty / Kyphoplasty: در شکستگی‌های فشاری ناشی از پوکی استخوان که درد مقاوم دارند؛ تزریق سیمان استخوانی به مهره باعث تثبیت، کاهش درد و در کیس kyphoplasty با بالون ممکن است اندکی ارتفاع مهره بازگردانده شود.
  ملاحظات و ریسک‌ها: احتمال نشت سیمان، آمبولی تزریقی، عفونت یا شکست لیفت جزئی؛ انتخاب بیمار بسیار مهم است.

۵. روش‌های تکمیلی و حفظی

• درمان دستی (Manual therapy) و mobilization توسط فیزیوتراپیست مجرب: می‌تواند درد و حرکت را بهبود دهد.
• TENS، اولتراسوند درمانی، لیزر کم‌توان: برای کنترل درد کوتاه‌مدت.
• طب سوزنی و روان‌درمانی: در کنار درمان‌های اصلی برای کنترل درد مزمن و اثربخشی روانی.

ملاحظات: در بیماران دچار پوکی استخوان شدید، درمان‌های با دست (مانند مانیوپلِیشن قوی) باید با احتیاط یا اجتناب انجام شود.

درمان‌های جراحی

کلیات و اندیکاسیون‌ها

اندیکاسیون‌های شایع جراحی برای کیفوز/گوژپشتی: زاویه بسیار زیاد (معمولاً >70–۷۵ درجه بسته به مرجع و سن)، پیشرفت سریع انحنا علی‌رغم درمان محافظه‌کارانه، درد مقاوم به درمان‌های غیرجراحی، اختلال عصبی یا اختلال تنفسی قابل‌توجه، یا مشکلات بزرگ زیبایی و کیفیت زندگی که بیمار خواهان اصلاح است. تصمیم‌عمل جراحی باید پس از مشاوره جامع و بررسی ریسک/فایده اتخاذ شود.

انواع جراحی

• Posterior spinal fusion with instrumentation (فیوژن خلفی با پیچ و میله): رایج‌ترین روش؛ مهره‌ها توسط پیچ‌های پدیکولار و میله‌ها تثبیت و فیوژ می‌شوند تا قوس اصلاح و ثابت شود.
  • مزایا: دسترسی خوب، امکان اصلاح زاویه.
  • معایب: نیاز به فیوژن چندسطحی و از دست رفتن حرکت در ناحیه فیوژ‌شده.
• Anterior release ± fusion (رویکرد قدامی): در برخی موارد برای آزادسازی دیسک‌ها و ساختار جلویی مهره‌ها انجام می‌شود (گاهی همراه با فیوژن خلفی: combined approach).
• Osteotomy (کورکسی‌های استخوانی) — شامل Smith-Petersen osteotomy (SPO)، pedicle subtraction osteotomy (PSO): برای اصلاح قوس‌های سخت و جبرانی که با فیوژن ساده قابل اصلاح نیستند.
  • PSO برای زاویه‌های شدیدتر کاربرد دارد؛ در آن بخشی از پدیکل و تنه مهره برداشته می‌شود تا زاویه اصلاح گردد.
• Vertebral column resection (VCR): برای سخت‌ترین و پیچیده‌ترین دفورمیتی‌ها (مادرزادی یا فراگیر) که نیاز به برداشتن کامل یک یا چند مهره دارند؛ روش پرریسک، ولی در موارد منتخب ضروری است.

خطرات و عوارض احتمالی

خونریزی زیاد، عفونت، آسیب عصبی یا کاهش عملکرد عصبی، عدم ادغام استخوان (pseudoarthrosis)، شکست ابزار فلزی، درد مداوم، نیاز به جراحی مجدد، خطرات ناشی از بیهوشی، و در موارد خاص اختلال عملکرد ریه یا قلب. بنابراین آماده‌سازی دقیق پیش از عمل، کنترل پوکی استخوان، و تیم با تجربه ضروری است.

روند بهبودی و توان‌بخشی پس از جراحی

• بستری کوتاه‌مدت در ICU یا بخش معمولی؛ کنترل درد فعال (پمپ‌های PCA یا روش‌های چندگانه).
• راه‌اندازی زودهنگام: راه رفتن تحت نظارت معمولاً از روز اول یا دوم پس از عمل.
• محدودیت‌های اولیه: اجتناب از بلند کردن وزنه، خم شدن و چرخش برای ۶–۱۲ هفته (بسته به جراحی).
• فیزیوتراپی تدریجی: تمرینات تنفسی، تقویت هسته و آموزش وضعیت از هفته‌های بعد از عمل شروع می‌شود.
• بررسی تصویربرداری در فواصل منظم برای ارزیابی فیوژن و موقعیت ابزار.

درمان‌های ویژه برای انواع خاص

Scheuermann’s kyphosis (نوجوان)

• ابتدا: فیزیوتراپی اختصاصی + بریس در دوره رشد (اگر زاویه متوسط تا شدید باشد و فرد در حال رشد باشد).
• جراحی: در موارد شدید یا پیش‌رونده با درد یا اختلال عملکرد، مانند فیوژن وسیع ± osteotomy.

کیفوز استئوپوروتیک و شکستگی‌های فشاری

• درمان پوکی استخوان سیستمیک (bisphosphonates, denosumab, teriparatide) برای پیشگیری از شکستگی‌های بعدی.
• vertebroplasty/kyphoplasty برای درد مقاوم و تثبیت مهره‌های آسیب‌دیده.

کیفوز مادرزادی

• نیازمند پیگیری و مداخله اولیه‌تر؛ اغلب نیاز به عمل‌های فنی رشد-دوست یا جراحی اصلاحی در کودکی/نوجوانی.

نقل‌قول از Cleveland Clinic:
“Surgery may be necessary if kyphosis is severe and causes pain, breathing difficulties, or nerve compression.”
ترجمه: «در صورتی که کیفوز شدید بوده و موجب درد، دشواری تنفس یا فشار بر اعصاب شود، ممکن است جراحی لازم باشد.»

تأثیر کیفوز بر روح و روان

کیفوز فقط یک مشکل فیزیکی نیست؛ بلکه بر سلامت روان نیز اثر می‌گذارد. بسیاری از بیماران، به‌ویژه نوجوانان، از ظاهر گوژپشت خود ناراحت هستند و ممکن است از شرکت در فعالیت‌های اجتماعی اجتناب کنند. این مسئله می‌تواند باعث کاهش اعتمادبه‌نفس، اضطراب و حتی افسردگی شود. در بزرگسالان نیز درد مزمن و محدودیت حرکتی می‌تواند احساس ناتوانی و ناامیدی ایجاد کند.
بنابراین، درمان کیفوز باید شامل حمایت روانی و آموزش در مورد پذیرش بدن نیز باشد. مشاوره روان‌شناسی و تمرینات ذهن‌آگاهی می‌توانند به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کنند.

پیشگیری از کیفوز یا گوژپشتی

پیشگیری همواره بهتر از درمان است. رعایت چند عادت ساده می‌تواند از بروز کیفوز جلوگیری کند:

جمع‌بندی

کیفوز یا گوژپشتی یک انحنای غیرطبیعی رو به جلو در ستون فقرات است که می‌تواند دلایل مختلفی مانند وضعیت بد بدن، پوکی استخوان، یا نقص ساختاری داشته باشد. این وضعیت علاوه بر ایجاد تغییر در ظاهر، ممکن است درد، اختلال حرکتی، یا کاهش عملکرد تنفسی ایجاد کند. درمان کیفوز از اصلاح ساده وضعیت بدن تا جراحی پیشرفته متغیر است. توجه به ورزش، اصلاح ارگونومی محل کار، و مراجعه به پزشک در مراحل اولیه می‌تواند از پیشرفت آن جلوگیری کند. به یاد داشته باشیم که کیفوز، گوژپشتی تنها یک عارضه فیزیکی نیست؛ بلکه می‌تواند بر روح و روان نیز اثر بگذارد. با تشخیص زودهنگام، مراقبت صحیح و رویکردی چندبعدی، می‌توان زندگی سالم و با اعتمادبه‌نفسی داشت.