ترومبوز سیاهرگی عمقی (Deep Vein Thrombosis – DVT) یکی از بیماری‌های مهم عروقی است که به علت تشکیل لخته خون در وریدهای عمقی بدن، به‌ویژه در اندام‌های تحتانی، ایجاد می‌شود. این اختلال در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع می‌تواند به عوارض جدی مانند آمبولی ریوی منجر شود که در برخی موارد، تهدیدکننده زندگی است. در سال‌های اخیر، به دلیل افزایش بی‌تحرکی، جراحی‌های بزرگ، استفاده از داروهای ضدبارداری و افزایش سن جمعیت، بروز ترومبوز سیاهرگی عمقی در حال افزایش است. آگاهی از علل، نشانه‌ها و روش‌های پیشگیری از ترومبوز سیاهرگی عمقی نقش مهمی در کاهش میزان مرگ‌ومیر و عوارض این بیماری دارد.
ترومبوز سیاهرگی عمقی چیست؟
ترومبوز سیاهرگی عمقی به حالتی گفته می‌شود که در آن، لخته‌ای از خون (ترومبوس) در داخل یکی از سیاهرگ‌های عمقی بدن، معمولاً در پاها، تشکیل می‌شود. ورید فمورال (femoral vein) و ورید پوپلیته‌آل (popliteal vein) از شایع‌ترین محل‌های درگیری هستند.
مکانیسم ایجاد لخته در ترومبوز سیاهرگی عمقی بر اساس «مثلث ویرشو» (Virchow’s triad) توضیح داده می‌شود که شامل سه عامل اصلی است:
- آسیب به دیواره عروق (endothelial injury)
- کاهش جریان خون (stasis)
- افزایش تمایل به لخته شدن خون (hypercoagulability)
هر یک از این عوامل می‌توانند به‌تنهایی یا به‌صورت ترکیبی باعث بروز ترومبوز سیاهرگی عمقی شوند. به‌عنوان مثال، بی‌حرکتی طولانی‌مدت در پروازهای طولانی یا بستری در بیمارستان باعث رکود خون در وریدها شده و زمینه تشکیل لخته را فراهم می‌کند.
از نظر پاتوفیزیولوژی، آسیب به اندوتلیوم عروقی باعث فعال شدن پلاکت‌ها و فاکتورهای انعقادی مانند فیبرین می‌شود که در نهایت منجر به تشکیل توده‌ای سفت از سلول‌های خونی و پروتئین‌های انعقادی در دیواره ورید می‌گردد. این لخته ممکن است به سمت بالا حرکت کرده و در وریدهای بزرگ‌تر یا حتی شریان ریوی گیر کند که به آن آمبولی ریوی (Pulmonary Embolism) می‌گویند.
علل و عوامل خطر ترومبوز سیاهرگی عمقی
عوامل خطر متعددی در بروز ترومبوز سیاهرگی عمقی نقش دارند. این عوامل به دو گروه اکتسابی و ژنتیکی تقسیم می‌شوند.
عوامل اکتسابی
- بی‌حرکتی طولانی‌مدت: نشستن یا درازکشیدن طولانی، به‌ویژه بعد از جراحی یا مسافرت طولانی با هواپیما.
- جراحی و تروما: به‌خصوص جراحی‌های ارتوپدی مانند تعویض مفصل زانو یا لگن.
- بارداری و دوران پس از زایمان: تغییرات هورمونی و فشار رحم بر روی وریدها جریان خون را کاهش می‌دهد.
- مصرف قرص‌های ضدبارداری یا درمان‌های هورمونی: استروژن خطر لخته شدن خون را افزایش می‌دهد.
- سرطان و شیمی‌درمانی: برخی تومورها باعث ترشح مواد مؤثر در افزایش انعقاد خون می‌شوند.
- چاقی: فشار اضافی بر وریدهای پا و تغییرات متابولیکی زمینه‌ساز ترومبوز سیاهرگی عمقی است.
عوامل ژنتیکی
- جهش فاکتور V لیدن (Factor V Leiden): شایع‌ترین علت ارثی تمایل به لخته شدن خون.
- نقص در پروتئین C، پروتئین S یا آنتی‌ترومبین III: این پروتئین‌ها نقش طبیعی در مهار انعقاد دارند.
- اختلال در ژن پروترومبین: منجر به افزایش تولید فاکتورهای انعقادی می‌شود.
ترکیب این عوامل خطر می‌تواند احتمال بروز ترومبوز سیاهرگی عمقی را چندین برابر کند. برای مثال، فردی که دارای جهش فاکتور V لیدن است و در عین حال بی‌حرکت بوده، در معرض خطر بسیار بالایی قرار دارد.
علائم و نشانه‌های ترومبوز سیاهرگی عمقی
نشانه‌های ترومبوز سیاهرگی عمقی ممکن است خفیف، مبهم یا در برخی موارد کاملاً بدون علامت باشند. با این حال، شایع‌ترین علائم شامل موارد زیر است:
- تورم پا (Edema): معمولاً در یک پا دیده می‌شود و ممکن است همراه با احساس سنگینی باشد.
- درد یا حساسیت: درد مبهم یا تیرکشنده در ساق یا ران، به‌ویژه هنگام راه رفتن یا ایستادن طولانی.
- گرمی و قرمزی پوست: در اثر التهاب و احتباس خون در موضع درگیر.
- برجسته شدن وریدهای سطحی: به دلیل انسداد و افزایش فشار در وریدهای عمقی.
- تغییر رنگ پوست: ممکن است پا کبود یا مایل به بنفش شود.
در برخی موارد، ترومبوز سیاهرگی عمقی بدون علامت است و اولین نشانه ممکن است آمبولی ریوی باشد که با علائمی چون تنگی نفس ناگهانی، درد قفسه سینه، سرفه خونی و ضربان قلب بالا بروز می‌کند.
از آن‌جا که علائم DVT می‌تواند با سایر بیماری‌ها مانند کشیدگی عضلانی یا التهاب عروق اشتباه گرفته شود، مراجعه سریع به پزشک برای تشخیص قطعی ضروری است.
روش‌های تشخیص ترومبوز سیاهرگی عمقی
تشخیص دقیق ترومبوز سیاهرگی عمقی نیاز به ترکیبی از معاینه بالینی و آزمایش‌های تصویربرداری و خونی دارد.
۱. ارزیابی بالینی: پزشک با بررسی علائم، معاینه پا و استفاده از معیارهایی مانند نمره Wells احتمال وجود DVT را تخمین می‌زند.
۲. آزمایش D-dimer: این آزمایش سطح فرآورده‌های تجزیه فیبرین را در خون اندازه‌گیری می‌کند. مقدار بالای D-dimer نشان‌دهنده وجود لخته فعال در بدن است، اما به تنهایی تشخیص‌دهنده نیست و باید با سایر روش‌ها تأیید شود.
۳. سونوگرافی داپلر (Doppler Ultrasound): روش استاندارد طلایی در تشخیص ترومبوز سیاهرگی عمقی است. این روش بدون درد و غیرتهاجمی، جریان خون در وریدها را بررسی می‌کند و می‌تواند وجود یا عدم وجود انسداد را نشان دهد.
۴. ونوگرافی (Venography): در موارد خاص، تزریق ماده حاجب به داخل ورید و تصویربرداری اشعه X انجام می‌شود. این روش تهاجمی است و امروزه کمتر به کار می‌رود.
۵. سایر روش‌ها: در بیماران پیچیده، ممکن است از MRI یا CT ونوگرافی برای بررسی دقیق‌تر استفاده شود، به‌ویژه در مواردی که لخته در لگن یا شکم قرار دارد.
عوارض و پیامدهای ترومبوز سیاهرگی عمقی
در صورت عدم درمان مناسب، ترومبوز سیاهرگی عمقی می‌تواند پیامدهای قابل‌توجهی داشته باشد:
۱. آمبولی ریوی (Pulmonary Embolism)
شایع‌ترین و خطرناک‌ترین عارضه DVT است. بخشی از لخته ممکن است جدا شده و به سمت ریه حرکت کند و باعث انسداد شریان‌های ریوی شود. این وضعیت می‌تواند به تنگی نفس شدید، درد قفسه سینه، افت فشار خون و حتی مرگ ناگهانی منجر شود.
۲. سندرم پس از ترومبوز (Post-Thrombotic Syndrome)
در اثر آسیب مزمن به دریچه‌های وریدی، بازگشت خون مختل می‌شود. علائم آن شامل تورم مزمن پا، درد، تغییر رنگ پوست و زخم‌های مزمن در ناحیه قوزک است.
۳. عود ترومبوز
در برخی بیماران، به‌ویژه در صورت وجود عوامل ژنتیکی یا عدم مصرف کامل داروهای ضدانعقاد، احتمال بروز مجدد ترومبوز سیاهرگی عمقی وجود دارد.
۴. نارسایی وریدی مزمن
به دلیل تخریب تدریجی دیواره ورید، جریان برگشتی خون دچار اختلال می‌شود که منجر به احساس سنگینی مزمن و تغییرات پوستی می‌گردد.
درمان ترومبوز سیاهرگی عمقی
درمان ترومبوز سیاهرگی عمقی معمولاً با هدف جلوگیری از بزرگ‌تر شدن لخته و پیشگیری از عوارض خطرناکی مانند آمبولی ریوی انجام می‌شود. نخستین اقدام در بیشتر بیماران، استفاده از داروهایی است که مانع از ادامه فرایند لخته‌سازی می‌شوند. این داروها که به نام داروهای ضدانعقاد شناخته می‌شوند، جریان خون را روان‌تر می‌کنند و اجازه می‌دهند بدن به‌تدریج لخته موجود را جذب کند. در مراحل اولیه، معمولاً از داروهایی مانند هپارین یا نوع سبک‌تر آن که با نام هپارین با وزن مولکولی پایین شناخته می‌شود استفاده می‌گردد. این دارو به‌صورت تزریقی در بیمارستان یا حتی در منزل، زیر پوست تزریق می‌شود و تأثیر آن نسبتاً سریع است.
پس از چند روز، زمانی که وضعیت بیمار پایدارتر می‌شود، درمان با داروهای خوراکی جایگزین خواهد شد. در گذشته وارفارین متداول‌ترین داروی خوراکی برای درمان ترومبوز سیاهرگی عمقی بود، اما این دارو نیاز به کنترل مداوم سطح انعقاد خون (آزمایش INR) دارد تا از خون‌ریزی یا ناکافی بودن اثر آن جلوگیری شود. در سال‌های اخیر، داروهای جدیدتری وارد بازار شده‌اند که مصرفشان برای بیماران راحت‌تر است. داروهایی مانند ریواروکسابان، آپیکسابان و دابیگاتران از جمله این داروها هستند که اثر پایدارتر و ایمن‌تری دارند و دیگر نیازی به آزمایش‌های مکرر ندارند.
در کنار درمان دارویی، پزشکان معمولاً به بیمار توصیه می‌کنند که فعالیت‌های روزانه خود را با احتیاط از سر بگیرد. برخلاف تصور قدیمی که استراحت مطلق را تجویز می‌کرد، امروزه مشخص شده است که تحرک ملایم و تدریجی نه‌تنها خطری ندارد بلکه باعث بهبود جریان خون و کاهش تورم می‌شود. در این مدت، بالا نگه داشتن پا هنگام نشستن یا دراز کشیدن کمک می‌کند تا فشار در سیاهرگ‌ها کمتر شود و تورم کاهش یابد.
استفاده از جوراب‌های فشاری مخصوص نیز یکی از بخش‌های مهم مراقبت از بیماران مبتلا به ترومبوز سیاهرگی عمقی است. این جوراب‌ها که با اندازه و فشار خاص برای هر بیمار تجویز می‌شوند، به بازگشت خون از پاها به قلب کمک کرده و مانع از تجمع خون در اندام تحتانی می‌شوند. پوشیدن منظم آن‌ها به‌ویژه پس از بهبودی اولیه، خطر بروز عارضه‌ای به نام «سندرم پس از ترومبوز» را به شکل قابل توجهی کاهش می‌دهد.
در بعضی بیماران که به دلایلی مانند خون‌ریزی فعال نمی‌توان از داروهای ضدانعقاد استفاده کرد، پزشک ممکن است روش‌های خاص‌تری را پیشنهاد دهد. یکی از این روش‌ها، قرار دادن وسیله‌ای به نام «فیلتر IVC» در ورید اجوف تحتانی است. این فیلتر مانند توری ظریفی عمل می‌کند که اگر لخته‌ای از پا جدا شود، اجازه نمی‌دهد به سمت ریه برود و آمبولی ریوی ایجاد کند. با این حال، این روش تنها در موارد خاص و تحت شرایط مشخص انجام می‌شود.
گاهی نیز اگر لخته بسیار بزرگ باشد و احتمال آسیب شدید یا گانگرن وجود داشته باشد، ممکن است تصمیم به خارج کردن لخته از طریق عمل جراحی یا تزریق مستقیم داروهای حل‌کننده لخته گرفته شود. با این حال، چنین اقداماتی بیشتر برای شرایط بحرانی انجام می‌شود و در اکثر بیماران، درمان دارویی به‌تنهایی کافی است.
درمان ترومبوز سیاهرگی عمقی معمولاً چند ماه ادامه دارد و بیمار باید به‌طور منظم تحت نظر پزشک باشد تا از بهبودی کامل اطمینان حاصل شود. پزشک ممکن است در فواصل زمانی مختلف آزمایش‌هایی را برای ارزیابی اثر داروها یا بررسی احتمال عود بیماری درخواست کند. پس از پایان دوره درمان نیز، رعایت برخی توصیه‌ها مانند حفظ تحرک، کنترل وزن و پرهیز از نشستن طولانی‌مدت به پیشگیری از بازگشت بیماری کمک زیادی می‌کند.
پیشگیری از ترومبوز سیاهرگی عمقی
پیشگیری یکی از مهم‌ترین راهکارها در کنترل ترومبوز سیاهرگی عمقی است، به‌ویژه در افرادی که عوامل خطر دارند.
- تحرک منظم و پرهیز از نشستن طولانی‌مدت.
- در پروازهای طولانی، حرکت دادن پاها و نوشیدن مایعات.
- حفظ وزن مناسب و ترک سیگار.
- مصرف مایعات کافی و تغذیه سالم.
- در بیماران بستری یا پس از جراحی، تزریق دوز پایین هپارین یا استفاده از جوراب‌های فشاری.
- در خانم‌های دارای عوامل خطر، پرهیز از مصرف قرص‌های ضدبارداری استروژنی.
- در بیماران با سابقه قبلی ترومبوز سیاهرگی عمقی، گاهی درمان طولانی‌مدت با دوز کم آنتی‌کوآگولانت توصیه می‌شود.
نتیجه‌گیری
ترومبوز سیاهرگی عمقی یکی از بیماری‌های عروقی شایع و بالقوه خطرناک است که می‌تواند بدون علامت ظاهر شود اما پیامدهای جدی مانند آمبولی ریوی یا نارسایی وریدی مزمن به دنبال داشته باشد. آگاهی از عوامل خطر، توجه به علائم هشداردهنده و مراجعه سریع به پزشک نقش کلیدی در تشخیص و درمان به‌موقع دارد.
درمان ترومبوز سیاهرگی عمقی با داروهای ضدانعقاد و اقدامات حمایتی می‌تواند خطر عوارض را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد. با رعایت اصول پیشگیری، تحرک کافی، و مراقبت‌های بعد از جراحی می‌توان از بروز بسیاری از موارد ترومبوز سیاهرگی عمقی جلوگیری کرد.
