اسپوندیلیت آنکیلوزان یا روماتیسم ستون فقرات

اسپوندیلیت آنکیلوزان (Ankylosing Spondylitis یا AS) یکی از بیماری‌های مزمن و التهابی سیستم اسکلتی-عضلانی است که عمدتاً ستون فقرات را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در نهایت می‌تواند به جوش‌خوردن مهره‌ها منجر شود. این بیماری جزو گروه بیماری‌های روماتیسمی التهابی قرار دارد و می‌تواند باعث درد، خشکی و کاهش تحرک در مفاصل بین مهره‌ای شود. اسپوندیلیت آنکیلوزان برخلاف بسیاری از بیماری‌های روماتیسمی که عمدتاً زنان را مبتلا می‌کنند، بیشتر در مردان جوان و میانسال دیده می‌شود. در کنار علائمی که در ستون فقرات بروز می‌کنند، مفاصل محیطی، چشم، روده و حتی پوست نیز ممکن است درگیر این بیماری شوند. آنتی‌ژن HLA-B27، سیستم ایمنی، التهاب مزمن، فیوژن مهره‌ها و مفاصل ساکروایلیاک از جمله مفاهیم مرتبط و منحصر به فرد در بررسی این بیماری به شمار می‌روند. در ادامه به صورت جامع به ابعاد مختلف اسپوندیلیت آنکیلوزان می‌پردازیم.

علائم اسپوندیلیت آنکیلوزان

علائم اسپوندیلیت آنکیلوزان ممکن است در مراحل اولیه به‌طور خفیف بروز کند و معمولاً در طول زمان شدت یابد. یکی از بارزترین علائم این بیماری درد مزمن در قسمت پایین کمر و باسن است که معمولاً در زمان استراحت، به‌ویژه در نیمه شب یا صبح‌ها، تشدید می‌شود و با فعالیت فیزیکی بهبود می‌یابد.

علائم شایع:

• درد و خشکی کمر: معمولاً به صورت دو طرفه و تدریجی بروز می‌کند و در صبح‌ها شدیدتر است.
• کاهش انعطاف‌پذیری ستون فقرات: در مراحل پیشرفته ممکن است ستون فقرات کاملاً خشک و بدون تحرک شود.
• التهاب مفاصل ساکروایلیاک: درد در ناحیه لگن و باسن، یکی از نشانه‌های ابتدایی است.
• درد قفسه سینه: به دلیل التهاب مفاصل بین دنده‌ها و ستون فقرات یا بین دنده‌ها و جناغ سینه.
• خستگی مزمن: ناشی از التهاب مداوم و درگیری سیستم ایمنی.
• درگیری چشم (یووئیت): ممکن است بیمار دچار درد، قرمزی و تاری دید شود.

علائم غیرمعمول:

• درد شانه و زانو: در برخی بیماران ممکن است به دلیل درگیری مفاصل محیطی بروز کند.
• اختلال در خواب: به دلیل درد شبانه.
• مشکلات گوارشی: برخی بیماران ممکن است علائم کولیت اولسراتیو یا بیماری کرون داشته باشند.

شناسایی این علائم در مراحل اولیه نقش حیاتی در کاهش آسیب‌های غیرقابل بازگشت دارد. مشورت با متخصص روماتولوژی برای تشخیص دقیق ضروری است.

علل ابتلا به بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان

علت دقیق اسپوندیلیت آنکیلوزان همچنان ناشناخته باقی مانده است، اما شواهد قوی از ترکیب عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز این بیماری حکایت دارند.

۱. ژنتیک؛ پایه‌ای‌ترین عامل در ابتلا

ژن HLA-B27

• مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین عامل ژنتیکی.
• بیش از ۹۰ درصد از بیماران مبتلا به اسپوندیلیت آنکیلوزان دارای این ژن هستند.
• با این حال، همه افرادی که HLA-B27 مثبت هستند، دچار بیماری نمی‌شوند (حدود ۵ تا ۸ درصد جمعیت جهان این ژن را دارند، اما فقط درصد کمی از آن‌ها به بیماری مبتلا می‌شوند).

نقش ژن‌های دیگر:

• به غیر از HLA-B27، بیش از ۱۰۰ ناحیه ژنی دیگر در افزایش خطر ابتلا نقش دارند، از جمله ژن‌های مربوط به تنظیم ایمنی مانند:
  • ERAP1: در پردازش آنتی‌ژن‌های ارائه‌شده به سیستم ایمنی.
  • IL23R: مرتبط با مسیرهای التهابی بین سلول‌های ایمنی.
  • TNFSF15 و IL1A: نقش در پاسخ التهابی و خودایمنی.

وراثت خانوادگی:

• داشتن یک عضو خانواده (به‌خصوص والدین یا خواهر/برادر) مبتلا، احتمال بروز بیماری را ۵ تا ۲۰ برابر افزایش می‌دهد.
• ارث‌پذیری بالای این بیماری (بیش از ۹۰٪) از ویژگی‌های مهم آن است.

۲. نقش سیستم ایمنی بدن

اسپوندیلیت آنکیلوزان یک بیماری خودایمنی و التهابی مزمن است. در این وضعیت، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت‌های خودی مانند مفاصل و رباط‌های ستون فقرات حمله می‌کند.

⚠نحوه فعالیت ایمنی نابجا:

• سلول‌های T سیستم ایمنی به پروتئین‌هایی که توسط ژن HLA-B27 پردازش می‌شوند، واکنش شدید نشان می‌دهند.
• این واکنش منجر به ترشح مواد التهابی مانند TNF-α، IL-17، و IL-23 می‌شود.
• التهاب مزمن باعث تخریب تدریجی مفاصل و در نهایت، جوش‌خوردگی مهره‌ها (فیوژن) می‌شود.

تفاوت با بیماری‌های دیگر:

برخلاف آرتروز که عمدتاً به دلیل سایش و پیری ایجاد می‌شود، در AS پاسخ التهابی سیستم ایمنی عامل اصلی آسیب است.

۳. عوامل محیطی و محرک‌ها

اگرچه عوامل ژنتیکی نقش پایه دارند، اما وجود ژن به تنهایی باعث بیماری نمی‌شود. در بیشتر موارد، یک عامل محیطی یا محرک نیاز است تا ژن فعال شود و بیماری بروز کند.

عفونت‌های میکروبی (به‌ویژه روده‌ای و ادراری):

• باکتری‌هایی مانند Klebsiella pneumoniae، Salmonella, Shigella, Yersinia و Chlamydia در برخی افراد باعث تحریک پاسخ ایمنی می‌شوند.
• تصور می‌شود در افراد HLA-B27 مثبت، مولکول‌های باکتریایی شباهت ساختاری به پروتئین‌های بدن دارند و بدن دچار «اشتباه ایمنی» می‌شود (پدیده‌ای به نام molecular mimicry).

استرس فیزیکی یا آسیب مفصلی:

• در برخی افراد، ضربه یا فشار مداوم به ستون فقرات یا مفاصل لگن ممکن است به‌عنوان یک عامل محرک برای شروع التهاب عمل کند.

رژیم غذایی و سبک زندگی:

• اگرچه هنوز شواهد قطعی در این زمینه وجود ندارد، اما مصرف زیاد چربی‌های اشباع، قندها و کمبود فیبر و پروبیوتیک‌ها می‌تواند ترکیب میکروبی روده (Microbiome) را تغییر دهد و به التهاب کمک کند.
• سیگار کشیدن نه تنها خطر ابتلا را افزایش می‌دهد، بلکه باعث شدت‌یافتن علائم بیماری و مقاومت به درمان نیز می‌شود.

۴. هورمون‌ها و تفاوت جنسیتی

چرا مردان بیشتر مبتلا می‌شوند؟

• نسبت ابتلا در مردان حدود ۲ تا ۳ برابر بیشتر از زنان است.
• هورمون‌های جنسی مانند تستوسترون و اثر آن بر سیستم ایمنی و رشد استخوان می‌توانند نقش داشته باشند.
• در زنان معمولاً علائم خفیف‌تر و پراکنده‌تر هستند، بنابراین ممکن است دیرتر تشخیص داده شوند.

۵. ساختار آناتومیک و تغییرات در بافت پیوندی

• در اسپوندیلیت آنکیلوزان، التهاب اولیه در محل اتصال رباط‌ها و تاندون‌ها به استخوان (entheses) رخ می‌دهد.
• این محل‌ها از نظر آناتومیکی مستعد تجمع سلول‌های ایمنی در صورت تحریک هستند.
• انسداد جریان خون موضعی یا تغییرات بافتی ناشی از فعالیت‌های فیزیکی مکرر نیز می‌تواند این نواحی را مستعد التهاب کند.

عوارض بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان

عدم درمان یا مدیریت مناسب اسپوندیلیت آنکیلوزان می‌تواند منجر به بروز عوارض جدی و گاه برگشت‌ناپذیر شود.

عوارض اسکلتی-عضلانی:

• فیوژن مهره‌ها: اتصال مهره‌ها به یکدیگر باعث کاهش شدید حرکت و درد مزمن می‌شود.
• دفورمیتی ستون فقرات: قوز پشت (کیفوز) یکی از پیامدهای شایع در مراحل پیشرفته است.
• محدودیت عملکرد فیزیکی: فعالیت‌های روزمره ممکن است به‌شدت تحت تأثیر قرار گیرند.

عوارض چشمی:

• یووئیت یا التهاب عنبیه: شایع‌ترین عارضه خارج مفصلی است که ممکن است منجر به کاهش بینایی دائمی شود.

عوارض قلبی-عروقی:

• آئورتیس: التهاب آئورت که می‌تواند به اختلال عملکرد دریچه آئورت منجر شود.
• آریتمی قلبی: در برخی موارد گزارش شده است.

عوارض ریوی:

• محدودیت ظرفیت تنفسی: به دلیل درگیری مفاصل قفسه سینه.

عوارض روانی:

• افسردگی و اضطراب: ناشی از درد مزمن و محدودیت‌های عملکردی.

کیفیت زندگی پایین:

• به دلیل درگیری مداوم و تدریجی سیستم اسکلتی، فرد ممکن است در انجام کار، ورزش و حتی روابط اجتماعی دچار مشکل شود.

شناخت این عوارض می‌تواند انگیزه‌ای قوی برای پیگیری درمان و مدیریت بیماری ایجاد کند.

تشخیص اسپوندیلیت آنکیلوزان

تشخیص این بیماری نیازمند بررسی ترکیبی از علائم بالینی، نتایج آزمایشگاهی و تصویربرداری است.

تشخیص زودهنگام و دقیق، از طریق همکاری بین پزشک عمومی، روماتولوژیست و رادیولوژیست امکان‌پذیر است.

روش‌های درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان

درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان با هدف کنترل علائم، کاهش التهاب، پیشگیری از پیشرفت بیماری و حفظ کیفیت زندگی انجام می‌شود. اگرچه تاکنون درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد، ولی با رویکرد چندجانبه می‌توان آن را به خوبی مدیریت کرد.

۱. درمان دارویی

داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)

اولین خط درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان هستند.

• مکانیسم عمل: مهار آنزیم COX و کاهش تولید پروستاگلاندین‌ها که عامل درد و التهاب هستند.
• نمونه‌ها: ایبوپروفن، ناپروکسن، دیکلوفناک، سلکوکسیب.
• مزایا: کاهش سریع درد و خشکی مفاصل.
• محدودیت‌ها: در مصرف طولانی ممکن است باعث مشکلات گوارشی، کلیوی و قلبی شوند. به همین دلیل، بیماران نیازمند پایش منظم هستند.

داروهای بیولوژیک (Biologics)

در بیمارانی که به NSAIDs پاسخ نمی‌دهند یا بیماری‌شان فعال باقی می‌ماند، تجویز می‌شوند. این داروها مستقیماً مسیرهای التهابی را مهار می‌کنند.

دو دسته مهم:

• مهارکننده‌های TNF-α:
  شامل: آدالیمومب (Humira)، اتانرسپت (Enbrel)، اینفلیکسیمب (Remicade)، گولیمومب (Simponi).
  اثربخشی بالا در کنترل درد، التهاب و جلوگیری از پیشرفت بیماری.
• مهارکننده‌های IL-17:
  مانند سکاکینومب (Cosentyx)، ایکزکیزومب (Taltz).
  انتخاب مناسب برای بیمارانی که به مهارکننده‌های TNF پاسخ نمی‌دهند یا تحمل ندارند.

ویژگی‌ها:
اثرات سریع در بهبود کیفیت زندگی.
نکته مهم: نیاز به انجام آزمایشات قبل از شروع (از جمله بررسی بیماری سل)، و پایش مداوم در حین درمان دارند.

داروهای سنتی ضدروماتیسم (DMARDs)

برای درگیری مفاصل محیطی بیشتر استفاده می‌شوند تا ستون فقرات.

• شایع‌ترین: سولفاسالازین، متوترکسات.
• موارد استفاده: بیمارانی که مفاصل زانو، مچ پا، یا شانه‌ها درگیر هستند.
• اثر محدود بر ستون فقرات.

کورتیکواستروئیدها

• استفاده سیستمیک: نادر است و فقط در موارد خاص و کوتاه‌مدت.
• تزریق داخل مفصل: در صورت التهاب شدید و مقاوم مفصل محیطی یا ساکروایلیاک انجام می‌شود.

۲. فیزیوتراپی و تمرینات ورزشی منظم

بخش جدایی‌ناپذیر درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان است و باید به‌طور روزانه انجام شود.

اهداف فیزیوتراپی:

• حفظ دامنه حرکتی ستون فقرات و مفاصل.
• جلوگیری از دفورمیتی و قوز پشت.
• بهبود عملکرد ریوی از طریق افزایش انعطاف قفسه سینه.

تمرینات مفید:

• تمرینات کششی ستون فقرات: برای حفظ راستای طبیعی بدن.
• حرکات تنفسی عمقی: برای پیشگیری از محدودیت در قفسه سینه.
• ورزش‌های هوازی کم‌فشار: مانند پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، شنا و یوگا.

هشدار:

تمرینات باید تحت نظر فیزیوتراپیست طراحی شوند و از حرکات ناگهانی یا شدید خودداری شود.

۳. اصلاح سبک زندگی

تغذیه مناسب:

• غذاهای ضدالتهابی: ماهی‌های چرب (امگا-۳)، میوه و سبزیجات تازه، روغن زیتون.
• کاهش مصرف: قندها، غذاهای فراوری‌شده و چرب اشباع‌شده.

ترک سیگار:

• سیگار باعث کاهش ظرفیت ریوی، افزایش التهاب و کاهش اثربخشی داروها می‌شود.

مدیریت استرس:

• استرس می‌تواند علائم بیماری را تشدید کند. تکنیک‌هایی مانند مدیتیشن، تنفس عمیق و خواب منظم مؤثرند.

۴. درمان‌های مکمل و جایگزین

در کنار درمان اصلی، برخی روش‌های مکمل می‌توانند کمک‌کننده باشند (نه جایگزین).

ماساژ درمانی:

• کمک به کاهش اسپاسم و تسکین درد، ولی به شرطی که توسط متخصص انجام شود.

طب سوزنی:

• برخی بیماران گزارش بهبود نسبی در علائم داشته‌اند، اما شواهد علمی محدود است.

مکمل‌های غذایی:

• مکمل‌های ویتامین D و کلسیم برای تقویت استخوان.
• امگا-۳ برای کاهش التهاب، با توصیه پزشک.

۵. درمان‌های روانشناختی و حمایتی

درمان شناختی-رفتاری (CBT):

• برای کمک به مقابله با درد مزمن و افسردگی.

گروه‌های حمایتی:

• حضور در انجمن‌ها و گروه‌های حمایت از بیماران روماتیسمی می‌تواند مفید و الهام‌بخش باشد.

۶. درمان جراحی

در موارد خاص و شدید، مانند دفورمیتی‌های شدید یا آسیب مفاصل محیطی، جراحی توصیه می‌شود.

جراحی تعویض مفصل:

• در موارد تخریب مفصل هیپ یا زانو، انجام تعویض مفصل می‌تواند به بازگرداندن حرکت کمک کند.

جراحی اصلاح ستون فقرات:

• برای اصلاح کیفوز شدید یا تثبیت مهره‌هایی که به‌طور خطرناک درگیر شده‌اند.

جمع‌بندی درمانی

درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان نیازمند رویکردی چندجانبه است:

• دارو: کاهش التهاب و کنترل بیماری.
• ورزش و فیزیوتراپی: حفظ عملکرد و تحرک.
• سبک زندگی سالم: برای کاهش عوامل تشدیدکننده.
• درمان روانی: برای ارتقاء کیفیت زندگی.
• جراحی: تنها در صورت نیاز جدی.

جمع‌بندی

اسپوندیلیت آنکیلوزان، یک بیماری مزمن، پیش‌رونده و التهابی است که عمدتاً ستون فقرات و مفاصل ساکروایلیاک را تحت تأثیر قرار می‌دهد. شناخت دقیق علائم اولیه، آگاهی از عوامل خطر، پیگیری منظم درمانی و استفاده از روش‌های درمان چندگانه می‌تواند در کنترل پیشرفت این بیماری مؤثر باشد. از آنجا که اسپوندیلیت آنکیلوزان می‌تواند به کیفیت زندگی فرد آسیب برساند، مدیریت جامع و چندجانبه اهمیت بالایی دارد. امید است با گسترش آگاهی و توجه به نشانه‌های اولیه، روند تشخیص و درمان زودهنگام بهبود یافته و بیماران بتوانند زندگی فعال‌تری داشته باشند.